We weten allemaal wel dat we afscheid moeten nemen van de manier waarop we leven, door het falen van de vrije markt en door de klimaatcrisis. Maar we twijfelen over wanneer, hoe, wat precies, en hoe de nieuwe manier van leven eruit komt te zien. Tricky tijden geeft daar géén antwoord op, het is geen handboek, of een visie op hoe het gaat worden. Het is wél een soort onderzoeksverslag, met uiterst herkenbare observaties, even herkenbare emoties en vragen en, gelukkig, een onderbouwd betoog hoe normaal zo’n periode is, hoe vaak we dat al meemaken. Alleen is het nu op grotere schaal dan wat we kennen. Niet anders, maar meer. Heel geruststellend.
Tricky tijden begint met een beschrijving van ons huidige economische systeem. Daarin is Jitske Kramer niet de eerste, maar omdat ze geen econome of bedrijfskundige is, weet ze de problemen helder en jargonvrij op te schrijven. Terecht dat ze stelt dat de inrichting van de economie te belangrijk is om aan economen over te laten! We zijn met het neoliberalisme doorgeschoten, het is aan herziening toe.
Transformatie
De hiervoor benodigde transformatie kent in de antropologie 3 fasen: 1. De Separatiefase, denk aan relaties verbreken, afscheid nemen, ruimte geven (creating space) aan verdriet en rouw, een afscheidsritueel. 2. De Liminale fase, het ondertussen, het vormen van een nieuwe cultuur. Met daarin een veilige ruimte (holding space) voor emoties, zoeken naar waar we in geloven, waarin we kunnen leren. 3. De Integratiefase, een nieuwe werkelijkheid vormen, verbinden, de ideeën uit de vorige fase worden vanzelfsprekend. Het voelt als thuiskomen, dat moet gevierd worden.
Permanente liminaliteit
Maar als dat thuiskomen niet lukt, komen we in een permanente liminaliteit terecht (op kleine schaal kun je denken aan een eindeloze vechtscheiding, of onafgebroken oorlog). Hoe langer liminaliteit duurt, hoe meer mensen het gevoel hebben de grip kwijt te zijn, wat leidt tot wantrouwen, onjuiste overtuigingen en mogelijk complotdenken, en uiteindelijk gevaar voor de democratische rechtsstaat. Kramer concludeert dat we verdwaald zijn in zo’n langdurige liminaliteit. In plaats van deze fase te benutten, blijven we er besluiteloos in hangen.
Tricksters
Tijdens liminaliteit zijn we extra gevoelig voor mensen die zeggen het allemaal te weten en met eenvoudige oplossingen komen: de tricksters. Van oorsprong is de trickster een mythologische figuur die de boel opschudt, ruimte creëert om dingen anders te doen, liegt en bedriegt, amoreel is. Nuttig, maar geen leider. De hedendaagse tricksters sturen hun desinformatie de wereld in via allerlei platforms, creëren een spiegelwereld, zoals Naomi Klein dat noemt in haar boek Dubbelganger. Extra gevaarlijk, omdat mensen die redelijke kritiek hebben op bedrijven en overheden ook direct in het kamp van de wappies worden gezet. Die spreken zich daarom liever niet meer uit. Helaas zien we nu trickstertaktieken als leiderschapsvaardigheden.
Op zoek naar de waarheid
Willen we minder afhankelijk zijn van de tricksterstreken, dan moeten we zélf nadenken, alles onderzoeken, niet onze kennis inkopen en onze mening inhuren. We moeten naar een cultuur van oprechtheid, waarachtigheid en nieuwe spelregels. We moeten naar een nieuw narratief. Niet makkelijk, want: 1. De waarheid doet vaak pijn, en we willen fijn. 2. De waarheid verstoort de bestaande machtsverhoudingen en leiden tot een machtsstrijd. 3. We weten niet wie de waarheid spreekt, en zoeken naar zekerheid. De bestaande orde lobbyt bij de politiek en bepaalt daardoor het narratief. 4. De waarheid kan ons buiten onze groep plaatsen, en uitsluiting is pijnlijk en angstig, denk aan de klokkenluiders. 5. De waarheid is complex, en wij houden van simpel. Complottheorieën zijn vaak simpel. Om het verhaal te veranderen zullen we moeten strijden, strijden om de macht.
Macht en ranking
Hoe groter de verandering, hoe meer druk op relaties en machtsverhoudingen. Dit kan leiden tot conflicten en zelfs geweld en oorlog. We weten dat grote transformaties vaker gewelddadig verlopen dan vreedzaam. Zorgelijk! Kramer behandelt uitgebreid het onderwerp ranking, en de impact van een hoge ranking op empathie: die wordt minder, en wel door biologische oorzaken! Relaties komen onder druk te staan wanneer je overtuigingen ter discussie stelt. Sommige van die overtuigingen kunnen zelfs taboes zijn, en berg je maar als je daar iets over zegt. Maar je moet wel, als je verandering wilt.
De goede begeleiders
Als de tricksters dan niet de goede begeleiders zijn in de liminaliteit, wie dan wel? Niet de oude leiders (veel te oplossingsgericht) en zéker niet de managers (veel te behoudend, controle- en taakgericht). Wel de moderne sjamanen (adviseurs zoals consultants, psychologen, filosofen, coaches), geholpen door de kunstenaars en de elders. Kunstenaars zijn experts in verbeelding en schudden daarmee conventies op, geven een stem aan emoties. Denk aan Lubach en zijn Avondshow, aan Banksy. De elders kennen de cultuur en tradities het best, zijn de verbinding met het verleden, maar hebben geen formele macht. Ze kunnen helpen bij conflicten. De moderne elders zijn hoogleraar emeritus, toezichthouder. Leiders kunnen ondersteunen en faciliteren; managers moeten niet in de weg lopen.
Verdwaald
We zijn verdwaald, doorgaan op de oude wegen is niet houdbaar en de nieuwe wegen zien we nog niet. Het is heel erg vergelijkbaar met fysiek verdwaald zijn, merkt Kramer, als ze op verdwaalcursus gaat. We geven dat aan onszelf liever niet toe, het is té beangstigend. We negeren de realiteit, en dat maakt onze overlevingskansen kleiner. We gaan letterlijk in cirkels lopen, komen niet verder. Het eerste dat nodig is, is accepteren dat de omgeving zich niet aan jouw vaardigheden zal aanpassen, en eerlijk zijn tegen anderen wat je wel en niet kunt. In de liminaliteit is het niet anders: deel informatie en wees eerlijk over onderzoeksresultaten. Je hebt geen nuttige kaart, dus wees nieuwsgierig, onderzoek de omgeving, ontdek patronen en maak een nieuwe kaart. We kunnen het, denkt Kramer.
Structuur aan chaos
Aan het eind van dit boek was ik bepaald opgelucht. Niet omdat het zo dik is (hoewel het best wel wat dunner had gekund) maar omdat het structuur aan de chaos geeft. Ik begrijp beter wat er gebeurt, en de vergelijking met liminaliteit op kleinere schaal, en de gebruiken van andere culturen geven handvatten hoe ons te gedragen. Nieuwsgierigheid, eerlijkheid, en vooral niet meelopen met de tricksters. Kramer geeft hiervoor een grote hoeveelheid voorbeelden en waarschuwingen.
Ik kon er niet omheen om Tricky Tijden te vergelijken met Naomi Klein’s Dubbelganger, dat over hetzelfde onderwerp gaat, en ook een onderzoeksverslag is. In dat boek ben ik verdwaald, ik zag door de bomen het bos niet meer. Tricky tijden maakt gebruik van een raamwerk uit de antropologie, gestut door wetenschappelijke inzichten uit de psychologie, waardoor het een logisch opgebouwd betoog is geworden. Je ziet de bomen én het bos. Oké, nog geen bospad, dat niet.
Ik vroeg me even af of een recensie schrijven nog wel zinnig was, met de superpositieve ‘blurbs’ van mijn helden Robert Cialdini, Erin Meyer en Joris Luyendijk. Maar dan is er ook die anonieme X-er die Jitske betichtte van gebakken lucht. Voor die persoon en anderen die nog twijfelen aan het nut van duiding vanuit de antropologie, ging ik er toch even voor zitten. Ik hoop wat twijfel te hebben weggenomen, net zoals Kramer wat twijfel van mij over deze onzekere tijden heeft weggenomen.
Over Elly Stroo Cloeck
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
