De Britse journalist Hari las een eindeloze hoeveelheid publicaties over ons verminderend vermogen om de aandacht ergens bij te houden en interviewde er 250 experts over. Deze vermindering illustreert hij onder meer met onderzoeken die aantonen dat tieners in de VS nog maar negentien seconden lang op een taak kunnen focussen en kantoormedewerkers drie minuten. Beeldschermen hebben volgens Hari ons concentratievermogen verslechterd. Daarbij verwijst hij naar onderzoek dat heeft aangetoond dat papierlezers meer van een tekst onthouden dan schermlezers. Nog een oorzaak van de ‘aandachtscrisis’ is volgens hem het moderne dieet. In het Westen ontbijten veel mensen met gesuikerde ontbijtgranen of met witte boterhammen. Mensen voelen zich door de glucose een korte tijd energiek, maar na een poosje voelen ze zich versuft en hebben ze, om zich weer te kunnen concentreren, weer een energiebron nodig, zoals een chocoladereep of een kop koffie.
Twaalf ontwikkelingen
In het boek behandelt Hari twaalf oorzaken c.q. ontwikkelingen die ons vermogen om aandachtig te zijn ontregelen. Hij bespreekt deze ontwikkelingen in hoofdstukken met titels zoals: De opkomst van technologie die ons kan volgen en manipuleren, De verminking van onze flow-ervaringen, Verslechterend voedingspatroon en toenemende verontreiniging, De verbreiding van ADHD en hoe we daarmee omgaan, De verbreiding van stress en hyperwaakzaamheid. Het boek is gebaseerd op de vele wetenschappers die hij heeft gesproken en op zijn literatuuronderzoek, waarnaar hij verwijst in de dertig pagina’s met noten. Aanvullend daarop is er een website, gebaseerd op het Engelstalige boek, met verwijzingen en achtergrondinformatie beschikbaar. Er worden veel namen en onderwerpen genoemd, maar door het ontbreken van een index is het zoeken daarvan lastig.
Concentreren
Willen we ons weer beter kunnen concentreren, dan moet er van alles gebeuren, zoals aanpassingen in ons voedingspatroon, regelgeving rond sociale media, zorgen dat mensen acht uur ongestoord slapen, meer lichaamsbeweging, buitenspelen mogelijk maken voor kinderen, meer aandacht voor schone lucht. Veel van deze zaken kan een individu zelf oppakken, gezonder eten of voor slapen gaan niet meer naar een ‘blauw scherm’ kijken. Zo blijkt dat negen van de tien mensen naar een scherm kijken tijdens de twee uur voordat ze gaan slapen. En uit onderzoek blijkt dat mensen dieper slapen als ze de twee uur ervoor geen schermen meer bekeken hebben.
Monotasken
Eén van de geleerden die hij in 2021 (vlak voor zijn dood) spreekt is de psycholoog Mihály Csíkszentmihályi die onderzocht heeft hoe iemand zich gedurende langere perioden kan concentreren zonder dat dat veel inspanning lijkt te kosten. Csíkszentmihályi noemt dit de flow-staat: een beleving of een toestand, waarbij je zo opgaat in wat je aan het doen bent, dat je elk besef van jezelf verliest. Flow kan volgens Csíkszentmihályi alleen ontstaan als je enerzijds werkt aan een betekenisvol doel maar vooral als je andere taken opzijzet, dat je aan het ‘monotasken bent’. En volgens Csíkszentmihályi is uren turen naar een scherm één van de activiteiten die de minste flow oplevert.
Hari citeert onderzoeken die stellen dat Amerikaanse werknemers om de drie minuten worden afgeleid, en studenten om de 65 seconden. Zo blijkt dat het 23 minuten duurt voordat je weer even geconcentreerd bent als voor je onderbroken werd. In het verlengde hiervan citeert Hari een hersenonderzoeker van het MIT. Die stelt dat onze hersenen maar een of twee gedachten tegelijk produceren in onze bewuste geest: ‘We zijn uiterst single-minded.’ En een Noorse hoogleraar stelt dat we door het lezen van tekst op een scherm minder onthouden en begrijpen dan wanneer we lezen vanaf papier. Dit fenomeen wordt wel ‘screen inferiority’ genoemd.
Recept
Al lezend kun je uit zijn boek een recept voor een aandachtig leven distelleren, naast het hierboven genoemde minder naar een scherm turen, teksten lezen vanaf papier, stoppen met het uitvoeren van meerdere taken tegelijkertijd. Andere ingrediënten zijn: zorgen voor goede slaap, gezonde suikerarme voeding, zorgen voor voldoende lichaamsbeweging, oefenen in kritisch denken, boeken lezen, spelen, zorgen voor leven in schone lucht, genieten van menselijk contact.
Voedselindustrie
Veel van de door Hari gesignaleerde ‘misstanden’ zijn niet door een individu alleen te verbeteren. Zo heeft het volgens hem bijvoorbeeld geen zin om mensen zelfhulpcursussen te geven waarin ze de voordelen gaan inzien van het niet beantwoorden van werkmail na werktijd. Daarvoor is het nodig dat mensen samen, collectief, strijden voor andere regels.
Hari maakt duidelijk hoe de social-media-industrie veel mensen afhankelijk hebben gemaakt van hun sites. Waar we een ‘verdienmodel’ zijn geworden.’ Onze voedsel- en gewichtsproblemen zijn volgens Hari de schuld van bedrijven. De voedselindustrie voedt ons met zoetigheden die maar kortstondig helpen. Daarom stelt hij dat het veranderen van de regels rond die bedrijven nodig is. Zo stelt hij voor om sociale media te collectiviseren,
Persoonlijk reisverslag
Hari heeft het boek geschreven in de stijl van een reisverslag met hijzelf in de hoofdrol, vol met anekdotes van mensen die hij op zijn reis is tegengekomen. Zo begint bijvoorbeeld het eerste hoofdstuk: ‘Ik begrijp niet wat u zoekt, zei de man van het warenhuis Target in Boston telkens.’ Een ander hoofdstuk begint met: ‘Op de eerste dag van mijn geestelijke vrije val liep ik over het strand en ik zag weer precies datgene waar ik me al sinds Memphis aan stoorde: bijna iedereen tuurde op een scherm.’
Voor lezers die het meest leren van verhalen en anekdotes is het een waardevol boek. Het leest immers bijna als een roman. Voor lezers die snel kennis willen maken met de verschillende ontwikkelingen die verantwoordelijk zijn voor het concentratieprobleem, had het boek best honderdvijftig bladzijden korter gekund.
Managementboek
Het boek is ook voor managers relevant, voor hun eigen functioneren en voor hun rol als leider van medewerkers. Multitasking, veel op het scherm kijken, lange werkdagen, ongezond en gehaast eten, werken in een onrustige (noisy) omgeving, slecht slapen, e.d. maken zowel manager als medewerker minder productief en creatief en belemmeren geconcentreerd werken. En dit leidt tot de conclusie dat een boek met een aantal nuttige boodschappen voor managers (zoals in dit geval) niet altijd uit managementboeken afkomstig hoeven te zijn.
Actie
De goed geschreven verhalen staan allemaal op zich en verwijzen nauwelijks naar elkaar. Je kunt dan ook gewoon beginnen te lezen waar het boek openvalt. Hari’s boek waarschuwt voor de achteruitgang van leren en werken omdat we ons niet meer kunnen concentreren. De aandacht verloren is een mengeling van inzichten over het verlies van het vermogen ons te concentreren, een reisverslag, wetenschappelijke weetjes en een oproep tot actie. En dat alles is leesbaar opgeschreven. Hari is erin geslaagd het belang van concentratie te verhelderen en de negatieve effecten van het ontbreken ervan duidelijk te maken.
Over Rudy Kor
Rudy Kor is zelfstandig organisatieadviseur en auteur van diverse managementboeken. Tot voor kort werkte hij (als senior partner) bij Twynstra Gudde. Hij startte zijn werkzame leven bij Philips in Eindhoven. Als adviseur helpt hij (project)managers bij het effectiever inrichten van hun projecten. Als veellezer wordt hij gedreven door nieuwsgierigheid en schrijft regelmatig boekrecensies.
