Een soortgelijk verhaal geldt voor files, voor klimaatverandering, voor wapenbezit, of voor economische crises. Steeds geldt dat als wij een probleem ervaren, we het proberen te vermijden en het daarmee juist verder verergeren. Wij zijn zelf de oorzaak van het probleem dat we zo graag vermijden. Wat is het mechanisme hierachter? Voor ieder individu is het aantrekkelijk om het probleem te mijden. Hij krijgt er veel voor terug terwijl zijn bijdrage aan het probleem betrekkelijk gering is. Dus ook al ziet ieder individu wel dat het nog gevaarlijker wordt als ook hij overstag gaat en zijn kinderen met de auto naar school brengt, hij zal het toch doen omdat hij zijn kinderen niet het slachtoffer wil laten worden van deze drukte. En die ene auto extra draagt toch nauwelijks bij aan het probleem.
En het geldt voor beurscrashes. Spaarders worden benaderd door hun bank met een aanbod om in aandelen te gaan. De spaarder smult van de gedachte aan het mogelijk veel hogere rendement, maar krijgt het benauwd van het risico dat de beurs met tientallen procenten kan kelderen. Zijn bank weet de oplossing voor zijn dilemma: een stop order. Als de koers van zijn aandeel onder een door hem vastgesteld niveau daalt, dan wordt zijn aandeel automatisch verkocht, zodat hij van verdere dalingen geen last meer heeft. Dat is mooi voor hem, maar doordat ook zijn aandeel verkocht wordt, zal de koers nog verder dalen en de negatieve spiraal zich versneld voortzetten.
Marten Toonder heeft dit verschijnsel beeldend beschreven in Het monster Trotteldrom. Een volkje, de Trottels, leefde in een kaal en verwoest land. Deze deplorabele toestand was veroorzaakt door een monster, Trotteldrom, dat eens in de zo veel tijd toesloeg en alles vernietigde wat op zijn pad kwam. Maar gelukkig voor de Trottels konden zij voorvoelen dat het Monster in aantocht was. Zij konden iedere keer weer op tijd wegvluchten, in gaten in de grond. Tom Poes en heer Bommel ontdekten dat die gaten met elkaar in verbinding stonden en dat de in paniek vluchtende Trottels in de ondergrond samen het monster vormden waarvoor zij steeds in paniek wegvluchtten. Het Monster waren zijzelf. Een Trottel die niet mee wegdook, schaadde zichzelf. Maar die afweging maakten zij niet eens, want de Trottels vormden een eensgezind volkje waar de meerderheid altijd zijn zin kreeg en zelfs gelijk had. Zoals de Trottels zelf hun monster zijn, zo zijn wijzelf de file, de crash, en/of de onveiligheid rondom scholen.
Welke les kunnen wij hieruit leren? Veel problemen veroorzaken en zijn wijzelf. Dit mag geruststellend klinken, want als wij het probleem zelf veroorzaken kunnen wij het ook zelf oplossen, zou je zeggen. Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Voor ieder individu is het aantrekkelijk om mee te gaan in de trend. Want anderen doen dat ook en je schaadt je eigenbelang wel erg door niet mee te doen. Daarom komen oplossingen niet vanzelf, harde interventies zijn vereist. De beste oplossing is om ervoor te zorgen dat mensen van elkaar verschillen, bijvoorbeeld op het gebied van risico’s nemen. Risicotolerante mensen die van elkaar verschillen zullen anders reageren op problemen dan risicomijdende mensen. Zij kunnen voorkomen dat een probleem in de onstuitbare negatieve spiraal terecht komt. Soms is een volk, of een groep, te uniform, zoals de Trottels. In zo’n geval moet bepaald gedrag juridisch of fysiek onmogelijk worden gemaakt of moet, minimaal, de prikkelstructuur zo veranderd worden dat individuen het niet meer automatisch als aantrekkelijk ervaren om het probleem te vermijden en daarmee te verergeren.
Do’s & don’ts
Do’s
Breng variëteit in een groep
Maak bij gevaarlijke uniformiteit bepaald gedrag onmogelijk
Verander bij gevaarlijke uniformiteit de prikkelstructuur
Don’ts
Laat bij uniformiteit problemen op hun beloop, in de hoop op zelfcorrigerend vermogen
Honoreer meerderheden automatisch
Over Ernst ten Heuvelhof
Ernst ten Heuvelhof is hoogleraar bestuurskunde aan de faculteit Techniek, Bestuur en Management van de Technische Universiteit Delft en aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
