strong>Onze gangbare manier van denken en werken is uitermate geschikt voor eenvoudige en ingewikkelde problemen in het industriële en het informatietijdperk. Het aantal interacties tussen mensen stijgt echter exponentieel en zorgt voor complexiteit en dynamiek waardoor we door alle details het overzicht verliezen. We hebben een andere manier van kijken nodig en een ander handelingsrepertoire. Jan Bommerez biedt hiervoor inzichten aan in zijn geheel geactualiseerde boek Door de bomen het bos zien.
Analytisch denken fragmenteert en verdeelt. Mechanistische en hiërarchische systemen en structuren zorgen ervoor dat steeds meer mensen zich passief en reactief gaan gedragen. Mensen denken dat zij onafhankelijk zijn en dat zij de natuur, organisaties, processen en andere mensen kunnen sturen en beheersen. Bekende interventies blijken echter steeds minder effectief. Zij zakken dieper en dieper in het moeras van complexiteit en problemen. De Baron von Münchhausen kon zichzelf nog aan zijn eigen haren uit het moeras trekken, maar wij moeten op zoek naar een andere oplossing. We zullen moeten leren dingen te zien die er altijd al waren, maar die buiten ons tradionele waarnemingsveld vallen.
Complexiteit is alleen gecompliceerd voor de overlevingshersenen en het automatische denken. Ons bewustzijn echter, is in staat om door complexiteit heen simpele principes te hanteren. Onze hersenen worden overrompeld door de steeds verder toenemende complexiteit. Ons bewustzijn kan daar prima mee omgaan. Bewustzijn betekent vooral aanwezig zijn – in het hier en nu – en waarnemen. We moeten van denkers meer waarnemers worden en ophouden onszelf en anderen te zien als objecten die extern gestuurd kunnen worden. Bewustzijn is een veel hoger geestvermogen dan denken. De afgelopen eeuw heeft denken ons ver gebracht. Het schiet echter tekort om met de alsmaar toenemende complexiteit om te gaan. We zullen een sprong moeten maken van denken naar bewustzijn als sleutelfactor voor transformatie.
De natuur is in wezen eenvoudig. Zij kent drie basisprincipes: eenheid, verbondenheid en verscheidenheid. Eenheid staat voor één ‘zijn’ waar we allemaal in deelnemen. De wereld van de dingen – van ‘hebben’ – bestaat uit verscheidenheid. Alle dingen hebben echter gemeen dat ze ook zijn. Verbondenheid, relatie is de brug tussen eenheid en verscheidenheid. We kunnen de wereld of andere mensen niet veranderen, maar wel onze relatie tot de wereld of de ander. Ons denken maakt ons wijs dat verscheidenheid niet hetzelfde kan zijn als eenheid. Dat zij tegenpolen zijn in plaats van tegendelen. Het vergt een groeiend bewustzijn om door de verscheidenheid heen eerst de verbondenheid van alles met alles te zien (systeemperspectief) en dan de eenheid die alles overstijgt en tegelijk in alles aanwezig is. Het instrument daarvoor is de dialoog.
Jan Bommerez houdt ons een spiegel voor met behulp van filosofie, kwantumfysica, chaostheorie, ecologie en complexiteitswetenschap. Hij probeert ons met zijn magnifieke boek te transformeren van versnipperde en polariserende denkers naar waarnemers op overzichtsniveau. Zo leren wij in plaats van aparte onderdelen weer het geheel van het natuurlijke systeem te zien. Wij gaan door de bomen het bos weer zien en realiseren ons opnieuw dat ook wij daar deel van uitmaken. Het boek van Bommerez gaat diep, is confronterend en biedt veel stof tot nadenken. Tegelijkertijd weet de auteur ingewikkelde kost op een toegankelijke en leesbare manier aan te bieden. Dat maakt het een van de mooiste boeken van deze eeuw. Belangrijker is echter dat het vooral helpt te begrijpen wat er om ons heen en met ons gebeurt.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
