Recht van de Europese Unie

I Introductie en gids tot het recht van de Europese Unie en haar studie 19
1 Inleiding 19
2 Het primaire recht van de EU 20
3 Het afgeleide recht van de EU 25
4 Vinden en bestuderen van EU-recht 27

II De aard van de Europese rechtsorde en haar verhouding tot de rechtsordes van de lidstaten 33
1 Inleiding 33
2 Constitutieve beginselen 36
2.1 Het attributiebeginsel: de bevoegdheden van de Unie 37
2.1.1 Attributie als materiële waarborg 38
2.1.2 Attributie als procedurele waarborg 40
2.1.3 Oplossen van geschillen over de juiste rechtsgrondslag 41
2.2 Het subsidiariteitsbeginsel: de uitoefening van bevoegdheden 42
2.2.1 De subsidiariteitstoets 44
2.3 Het evenredigheidsbeginsel 47
2.3.1 Het evenredigheidsbeginsel en de uitoefening van de bevoegdheden door de Unie 48
2.3.2 Het evenredigheidsbeginsel als algemeen beginsel vanhet EU-recht 50
2.4 EU beginselen van algemeen behoorlijk bestuur 55
3 Grondbeginselen voor de betrekkingen tussen de EU, de lidstaten en particuliere partijen 57
3.1 Het karakter en de autonomie van het EU-recht 58
3.2 Het beginsel van loyale samenwerking 64
3.2.1 Het grondwettelijk-institutionele aspect van het beginsel van loyale samenwerking 64
3.2.2 Het materiële aspect van het beginsel van loyale samenwerking 67
3.3 De volle werking van het EU-recht in de nationale rechtsordes van de lidstaten 69
3.3.1 Voorrang van het EU-recht 69
3.3.2 De rechtstreekse werking van primair EU-recht 72
3.3.3 Rechtstreekse werking van algemene beginselen van EU-recht en grondrechten 76
3.3.4 De doorwerking van secundair Unierecht 77
3.3.5 De doorwerking van het internationaal recht 103
3.4 Gevolgen van de doorwerking van EU-recht voor het nationale procesrecht 105
4 Waarden en fundamentele rechten 113
4.1 Bronnen, ontwikkeling en operationalisering 113
4.2 Werkingssfeer 120
4.3 Inhoud 124
4.4 Non-discriminatie 126
4.4.1 Discriminatie op grond van nationaliteit 126
4.4.2 Andere vormen van discriminatie 129
4.4.3 Het gelijkheidsbeginsel 130
5 Epiloog 132

III Het institutionele kader van de Europese Unie 135
1 Inleiding 135
2 Het Europees Parlement 137
2.1 Inleiding 137
2.2 Samenstelling en verkiezing 139
2.3 Taken 144
2.3.1 Het Europees Parlement als quasiwetgevingsorgaan 144
2.3.2 Het Europees Parlement als democratische controleinstantie 146
2.3.3 Het Europees Parlement als budgethouder 149
2.4 Interne structuur 150
3 De Europese Raad 153
3.1 Inleiding 153
3.2 Samenstelling 155
3.3 Taken 156
3.4 Interne structuur 160
4 De Raad van de Europese Unie 162
4.1 Inleiding 162
4.2 Samenstelling 162
4.3 Taken 165
4.3.1 De Raad als constituerend orgaan 165
4.3.2 De Raad als wetgever 166
4.3.3 De Raad als beleidsvormend orgaan 167
4.3.4 De Raad als bestuursorgaan 168
4.4 Interne structuur 169
4.4.1 Het secretariaat-generaal 172
4.4.2 Het voorzitterschap 173
4.5 Besluitvorming 175
4.5.1 Blokkerende minderheden en het compromis van Ioannina 177
5 De Europese Commissie 180
5.1 Inleiding 180
5.2 Samenstelling en benoeming 182
5.3 Taken 186
5.3.1 De Commissie als gangmaker van de Unie 186
5.3.2 De Commissie als vertegenwoordiger van de Unie 188
5.3.3 De Commissie als bestuursorgaan van de Unie 189
5.3.4 De Commissie als toezichthouder van de Unie 194
5.4 Interne structuur 195
6 Het Hof van Justitie van de Europese Unie 199
6.1 Inleiding 199
6.2 Samenstelling en benoeming 200
6.3 Taken 202
6.4 Interne structuur 205
7 De Europese Centrale Bank 207
7.1 Inleiding 207
7.2 Samenstelling en benoeming 208
7.3 Taken 209
7.4 Interne structuur 210
8 De Europese Rekenkamer 211
8.1 Inleiding 211
8.2 Samenstelling en benoeming 212
8.3 Taken 212
8.4 Interne structuur 213
9 Organen, instanties en agentschappen van de Unie 214
9.1 De Europese Investeringsbank 214
9.1.1 Inleiding 214
9.1.2 Samenstelling en benoeming 215
9.1.3 Taken 215
9.1.4 Interne structuur 216
9.2 Het Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio’s 217
9.2.1 Inleiding 217
9.2.2 Samenstelling en benoeming 218
9.2.3 Taken 219
9.2.4 Interne structuur 220
9.3 Europese Ombudsman 220
9.3.1 Inleiding 220
9.3.2 Aanstelling 221
9.3.3 Taken 221
9.3.4 Interne structuur 222
9.4 De agentschappen van de Europese Unie 224

IV Besluitvormingsprocedures in de Europese Unie 227
1 Inleiding 227
2 De noodzaak van wetgeving en beleidsvorming in de Europese
Unie 228
3 Wie neemt de beslissingen in de Europese Unie? 229
4 Wetgeving en beleidsvorming in het kader van het Werkingsverdrag 232
4.1 Inleiding 232
4.2 Het exclusieve initiatiefrecht van de Commissie 233
4.3 De gewone wetgevingsprocedure 238
4.4 Bijzondere wetgevingsprocedures 242
4.5 ‘Noodremprocedures’ in het kader van de ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid 243
4.6 De goedkeuringsprocedure 243
4.7 Besluitvorming inzake het externe optreden 245
4.7.1 Overeenkomsten betreffende de gemeenschappelijke handelspolitiek 249
4.7.2 Het sluiten van gemengde akkoorden 249
4.8 De begrotingsprocedure 251
4.9 De vaststelling en uitvoering van de begroting 255
4.10 De procedure tussen de Raad en de Commissie 258
4.11 De procedure voor de goedkeuring van liberaliseringsrichtlijnen en -beschikkingen 258
5 EU-wetgeving in de praktijk 258
6 Wetgeving en beleidsvorming op basis van het Verdrag betreffende de Europese Unie 266
6.1 De procedure betreffende een schending van EU waarden door een lidstaat 266
6.2 De procedure betreffende de herziening van de oprichtingsverdragen 267
6.3 De procedure betreffende de uitbreiding van de Unie 271
6.4 De procedure voor het terugtrekken uit de Europese Unie 272
6.5 De procedure inzake nauwere samenwerking 274
6.6 Procedures in het kader van het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid 277

V Rechtsbescherming in de Europese Unie 281
1 Inleiding 281
2 Procedures voor het Hof van Justitie en het Gerecht 284
2.1 Inleiding 284
2.2 Procesvoering bij de Unierechters 285
2.2.1 Taal 285
2.2.2 Het schriftelijke en mondelinge gedeelte van de procedure 286
2.2.3 Het arrest 288
2.2.4 Proceskosten 290
2.2.5 Hogere voorziening 290
2.3 Beroep wegens niet-nakoming 291
2.3.1 Inleiding 291
2.3.2 Ontvankelijkheid van het beroep 292
2.3.3 Gegrondheid van het beroep 296
2.3.4 Gevolgen van het arrest 300
2.3.5 Gevolgen van de niet-uitvoering van een rechterlijke beslissing – de procedure voor het opleggen van een forfaitaire som en dwangsom 300
2.4 Het beroep tot nietigverklaring 303
2.4.1 Inleiding 303
2.4.2 Ontvankelijkheid 303
2.4.3 Gegrondheid van het beroep 321
2.4.4 Gevolgen van het arrest 325
2.5 Actie wegens nalaten 326
2.5.1 Inleiding 326
2.5.2 Ontvankelijkheid 326
2.5.3 Gegrondheid van het beroep 329
2.5.4 Gevolgen van het arrest 329
2.6 Niet-contractuele aansprakelijkheid van de Unie 329
2.6.1 Inleiding 329
2.6.2 Ontvankelijkheid 330
2.6.3 Gegrondheid van het beroep 330
2.6.4 Gevolgen van het arrest 334
3 Vorderingen bij de rechterlijke instanties van de lidstaten 334
3.1 De prejudiciële procedure 334
3.1.1 Inleiding 334
3.1.2 Ontvankelijkheid 337
3.1.3 Gevolgen van prejudiciële beslissingen 344
3.2 Staatsaansprakelijkheid 346
3.2.1 Inleiding 346
3.2.2 Bevoegdheid en toepasselijk recht 347
3.2.3 Unierechtelijke voorwaarden voor aansprakelijkheid van de lidstaat 348
3.3 Contractuele aansprakelijkheid van de Unie 352
3.3.1 Inleiding 352
3.3.2 Adressanten der aansprakelijkheid 352
3.3.3 Jurisdictie 352
3.3.4 Toepasselijk recht 353

VI Marktintegratiebeleid 355
1 Inleiding 355
2 Marktintegratie 356
2.1 Fasen van marktintegratie 357
3 Het creëren van een interne markt 359
3.1 Inleiding: de overdracht van soevereiniteit en positieve en negatieve integratie 359
4 Positieve integratie door harmonisatie 362
4.1 Interne markt harmonisatie 364
5 Gevolgen van harmonisatie 366
6 Harmonisatietechnieken 368
6.1 Volledige of totale harmonisatie 368
6.2 Minimumharmonisatie 369
6.3 Wederzijdse erkenning, optionele harmonisatie en spontane harmonisatie 370
6.4 De nieuwe methode van de harmonisatie 372
6.5 Instrumenten van harmonisatie 373
7 Het beoordelingskader van nationale maatregelen na harmonisatie 374

VII Vrij verkeer van goederen, personen, diensten en kapitaal 377
1 Inleiding: verbod op discriminatie en belemmeringen van het vrije verkeer 377
2 De reikwijdte van de fundamentele vrijheden 379
2.1 De volledig interne situatie, U-bochten, omgekeerde discriminatie en misbruik van EU-recht 380
2.2 Het vereiste van een voldoende causaal verband tussen de maatregel en de belemmering van het vrije verkeer 385
3 Vrij verkeer van goederen: tarifaire en niet-tarifaire belemmeringen 386
3.1 Tarifaire belemmeringen: heffingen van gelijke werking 386
3.2 Tarifaire belemmeringen: binnenlandse belastingen 388
3.3 Niet-tarifaire belemmeringen 392
3.3.1 Artikel 34 VWEU – het verbod op kwantitatieve invoerbeperkingen en maatregelen van gelijke werking 393
3.3.2 Markttoegang als de norm en de daaruit voortvloeiende uitzonderingen op artikel 34 VWEU 397
3.4 Artikel 35 VWEU - het verbod op kwantitatieve uitvoerbeperkingen en maatregelen van gelijke werking 401
3.5 De rechtvaardiging van belemmeringen van het vrije verkeer van goederen 403
3.6 Artikel 37 VWEU – staatshandelsmonopolies 416
4 Vrij verkeer van personen 416
4.1 Inleidende opmerkingen 416
4.2 Toepassingsgebied van het EU-burgerschap en de daaruit voortvloeiende rechten 417
4.3 Reisrechten van EU-burgers 418
4.4 Verblijfsrecht van EU-burgers 419
4.4.1 Marktburgers 420
4.4.2 Niet-marktburgers 422
4.4.3 Recht op verblijf voor maximaal drie maanden 423
4.4.4 Recht op verblijf van meer dan drie maanden 424
4.4.5 Recht op permanent verblijf 425
4.5 Verblijfsrechten en non-discriminatie 425
4.5.1 Van een verbod op discriminatie naar een verbod op belemmeringen voor werknemers 431
4.6 Het Unieburgerschap als een bijzondere fundamentele vrijheid 433
4.7 Uitzonderingen op de werkingssfeer van het vrije verkeer van werknemers 439
4.8 Rechtvaardiging van belemmeringen van het vrije verkeer van EU-burgers 440
4.9 Vrijheid van vestiging 444
4.10 Uitzondering op de werkingssfeer van de vrijheid van vestiging 450
4.11 Gerechtvaardigde beperkingen van de vrijheid van vestiging 450
5 Vrij verkeer van diensten 451
5.1 Grensoverschrijdende diensten 451
5.2 De afbakening van het vrije verkeer van diensten ten opzichte van de andere vrijheden en niet-economische activiteiten 452
5.3 Uitzonderingen op de werkingssfeer van het vrije verkeer van diensten 454
5.4 Het recht op vrij verkeer voor diensten 457
5.5 Rechtvaardigingen van belemmeringen van het vrije verkeer van diensten 460
6 Vrij verkeer van kapitaal 464
6.1 Het recht op vrij verkeer van kapitaal 464
6.2 De afbakening van het vrije kapitaalverkeer en andere vrijheden 467
6.3 Uitzondering op de werkingssfeer van het vrije verkeer van kapitaal 470
6.4 Rechtvaardiging van belemmeringen van het vrije verkeer van kapitaal 470
7 Een slotbeschouwing over de vier vrijheden: convergentie en verdere integratie 472

VIII De mededingingsregels 477
1 Inleiding 477
1.1 De positie van het mededingingsrecht in het Werkingsverdrag 478
1.2 Basisbeginselen van het mededingingsrecht 483
1.2.1 De personele werkingssfeer van het mededingingsrecht: het begrip onderneming 483
1.2.2 De territoriale werkingssfeer van het EUmededingingsrecht 487
1.2.3 De grondbeginselen van mededinging als economisch verschijnsel: marktafbakening en marktmacht 490
1.3 De doelstelling van het EU-mededingingsrecht: werkzame concurrentie 492
2 Artikel 101 VWEU: het kartelverbod 494
2.1 Inleiding 494
2.2 Artikel 101, lid 1, VWEU 495
2.2.1 Coördinatie van marktgedrag 495
2.2.2 Ertoe strekt of ten gevolge heeft de mededinging te beperken 500
2.2.3 Beperking, verhindering of vervalsing van de mededinging 504
2.2.4 Uitzonderingen op artikel 101, lid 1, VWEU 511
2.3 Artikel 101, lid 3, VWEU 513
3 Artikel 102 VWEU: het verbod op misbruik van machtspositie 518
3.1 Inleiding 518
3.2 Het bestaan van een machtspositie 519
3.3 Misbruik 521
3.3.1 Onbillijke prijzen 521
3.3.2 Leveringsweigering 522
3.3.3 Misbruikelijke kortingen 524
3.3.4 Beperking van productie, verkoop of technische ontwikkeling 525
3.3.5 Objectieve rechtvaardiging van prima facie misbruik 525
3.3.6 Artikel 102 VWEU in de digitale economie 525
4 Handhaving van de artikelen 101 en 102 VWEU 527
4.1 De handhaving van artikel 101 VWEU met betrekking tot onschuldige overeenkomsten 528
4.2 De handhaving van artikel 101 VWEU ten aanzien van hard-core kartels 530
4.2.1 Tips, klachten en klokkenluiders 531
4.2.2 Verzameling van informatie: inspecties en verzoeken om informatie 531
4.2.3 Mededeling van punten van bezwaar 533
4.2.4 Besluit 533
4.3 Rechtsbescherming in het mededingingsrecht 535
5 De Concentratiecontroleverordening 535
5.1 Het toepassingsgebied van de Concentratiecontroleverordening 536
5.2 De procedure van de Concentratiecontroleverordening 537
5.3 De materiële toets van de Concentratiecontroleverordening 539
6 Overheidsingrijpen in de markt 543
6.1 Inleiding 543
6.2 De effetutile (nuttig effect) doctrine 543
6.3 Artikel 106, lid 1, VWEU: regels voor publieke ondernemingen 545
6.4 Artikel 106, lid 2, VWEU: rechtvaardiging voor diensten van algemeen economisch belang 547
6.5 Artikel 106, lid 3, VWEU: rechtsgrondslag 551
7 Toezicht op staatssteun 552
7.1 Inleiding 552
7.2 Artikel 107, lid 1, VWEU: het begrip staatssteun 552
7.3 Artikel 107, leden 2 en 3, VWEU: toegestane staatssteun 562
7.4 Procedures betreffende staatssteun 563
8 Bespiegelingen 565

IX Economische en Monetaire Unie 567
1 Inleiding 567
2 Economische coördinatie 569
2.1 Economische beginselen 571
2.2 Multilateraal toezicht in het Europees semester 575
2.3 Gemeenschappelijke regels voor de aanpak van buitensporige begrotingstekorten en macroeconomische onevenwichtigheden 581
3 Monetaire Unie 586
3.1 Monetair beleid in de eurozone 590
3.1.1 Behoud van prijsstabiliteit 591
3.1.2 Beleid inzake wisselkoersen 597
3.1.3 Andere taken van de ECB 597
3.1.4 Rechtsinstrumenten van de ECB op het gebied van monetair beleid 599
4 Voorwaarden voor toetreding tot de eurozone 600

X Het externe beleid van de Europese Unie 603
1 Inleiding 603
2 Extern beleid op basis van het Werkingsverdrag 604
2.1 De bevoegdheid van de Unie om extern beleid te voeren 605
2.2 Het exclusieve karakter van de bevoegdheden van de Unie 608
2.3 Verdere procedurele overwegingen in verband met het externe optreden van de Unie 612
3 De inhoud van het externe beleid op grond van het Werkingsverdrag 613
3.1 Gemeenschappelijke handelspolitiek 614
3.2 Het beleid van de Unie op het gebied van associatie, ontwikkeling en humanitaire hulp 617
4 Het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid 619
5 EU uitbreiding 624

XI De ontwikkeling van de Europese integratie 627
1 Inleiding 627
2 Economische integratie 629
3 Juridische integratie 637
4 Politieke integratie 646
5 Chronologisch overzicht van de Europese integratie 655

Bibliografie 659
Trefwoordenregister 683
Zaakregister 695