Onbegrepen gedrag: een nieuwe blik op verwarrend gedrag

Wanneer mensen zich gedragen op manieren die voor omstanders moeilijk te begrijpen zijn, spreken we vaak van 'verward gedrag'. Maar is dat wel de juiste term? Steeds meer professionals pleiten voor een fundamentele verschuiving: van 'verward gedrag' naar onbegrepen gedrag. Deze verandering in terminologie is meer dan semantiek – het gaat om een wezenlijk andere benadering waarbij niet de persoon als 'verward' wordt bestempeld, maar de omgeving erkent dat zij het gedrag (nog) niet begrijpt.

Onbegrepen gedrag is gedrag dat afwijkt van de sociale norm en niet direct verklaarbaar is voor anderen. Het benadrukt de sociale en interactionele component: het probleem ligt niet alleen bij de persoon die het gedrag vertoont, maar ook bij de context en de interactie tussen mensen. Deze perspectiefjwisseling opent de deur naar een meer humane en effectieve aanpak.

Van 'verward' naar 'onbegrepen': een terminologische revolutie

De term 'onbegrepen gedrag' is niet zomaar een eufemisme. Het vertegenwoordigt een fundamentele verschuiving in hoe we kijken naar gedrag dat ons niet meteen duidelijk is. Waar 'verward gedrag' suggereert dat het probleem bij de persoon zelf ligt – alsof die persoon innerlijk in de war is – legt 'onbegrepen gedrag' de nadruk op onze eigen onmacht om het gedrag te duiden.

Deze nuance is cruciaal. Door te erkennen dat wij iets niet begrijpen, nemen we een bescheidener positie in. We oordelen minder snel en zijn meer geneigd om te luisteren, te vragen en context te zoeken. Het gedrag wordt niet meer gezien als een symptoom van innerlijke chaos, maar als een mogelijk logische reactie op omstandigheden die wij niet (volledig) kennen.

De praktijk van omgaan met onbegrepen gedrag

Hoe ga je als professional daadwerkelijk om met gedrag dat je niet begrijpt? Het begint met het uitstellen van je oordeel. Te snel labelen of diagnosticeren kan juist escalerend werken. In plaats daarvan vraagt onbegrepen gedrag om nieuwsgierigheid, geduld en het vermogen om voorbij het oppervlak te kijken.

Professionals die dagelijks met onbegrepen gedrag te maken hebben – van politieagenten tot psychiatrisch verpleegkundigen, van maatschappelijk werkers tot ambulancepersoneel – hebben behoefte aan concrete handvatten. Ze moeten kunnen inschatten wanneer gedrag een acute dreiging vormt en wanneer het vooral vraagt om tijd en begrip. Ze moeten weten hoe ze kunnen de-escaleren zonder zichzelf of anderen in gevaar te brengen.

De rol van context en systeem

Een cruciale les uit de literatuur over onbegrepen gedrag is dat gedrag nooit in isolatie plaatsvindt. Het is altijd verweven met context: de situatie waarin iemand zich bevindt, de geschiedenis die daaraan vooraf ging, de verwachtingen van de omgeving, de beschikbare hulpbronnen (of het gebrek daaraan). Een persoon die 's nachts schreeuwend door de straat loopt kan 'verward' lijken, totdat je hoort dat zijn huis net is afgebrand.

Ook het systeem speelt een rol. Wanneer iemand van het kastje naar de muur wordt gestuurd in de zorg, wanneer hulpverleners elkaar niet kunnen vinden, wanneer bureaucratische procedures belangrijker worden dan menselijk contact – dan kan dit systeem zelf verwarrend gedrag uitlokken of versterken.

Onbegrepen gedrag bij specifieke groepen

Hoewel de term 'onbegrepen gedrag' vaak wordt geassocieerd met acute psychiatrische crises of complexe gedragsproblematiek bij volwassenen, komt het verschijnsel ook voor bij specifieke groepen die extra aandacht verdienen. Denk aan jonge kinderen bij wie gedrag zich nog ontwikkelt en waarbij 'normaal' en 'afwijkend' vaak door elkaar lopen.

Ook bij kinderen is de reflex om snel te labelen groot. Een kind dat druk, ongeconcentreerd of verstorend is, krijgt al gauw een stempel. Maar ook hier geldt: begrijpen we werkelijk wat dit gedrag ons vertelt? Welke behoeften liggen eronder? Welke factoren in de omgeving spelen een rol?

De culturele dimensie van 'normaal' en 'afwijkend'

Wat we als 'normaal' of 'afwijkend' beschouwen, is sterk cultureel bepaald. Gedrag dat in de ene context volkomen acceptabel is, kan in een andere context als volslagen onbegrijpelijk worden ervaren. Deze culturele relativiteit maakt het nog belangrijker om voorzichtig te zijn met het beoordelen van gedrag als 'onbegrepen'. Wie bepaalt eigenlijk wat begrijpelijk is?

Een antropologische blik kan helpen om onze eigen veronderstellingen over 'normaal gedrag' ter discussie te stellen. Door te onderkennen dat onze normen en verwachtingen niet universeel zijn, worden we minder snel geneigd om gedrag dat daarvan afwijkt als problematisch te bestempelen.

Onbegrepen gedrag in organisaties en op de werkvloer

Hoewel de term 'onbegrepen gedrag' primair wordt gebruikt in de context van psychiatrie en zorg, is het concept ook relevant voor organisaties. Ook op de werkvloer komt gedrag voor dat collega's of leidinggevenden niet begrijpen: iemand die plotseling agressief reageert, een medewerker die zich terugtrekt, gedrag dat de groepsdynamiek verstoort.

Te vaak wordt dergelijk gedrag als 'probleem' gezien zonder dat we ons afvragen wat er werkelijk aan de hand is. Is er sprake van burn-out? Loopt iemand tegen grenzen aan? Is er een conflict dat onder de oppervlakte broeit? Door ook in organisaties de lens van 'onbegrepen gedrag' te hanteren, ontstaat ruimte voor dieper onderzoek en meer passende interventies.

De toekomst: naar een meer begripvolle samenleving

De beweging richting het begrip 'onbegrepen gedrag' is meer dan een akademische discussie over terminologie. Het weerspiegelt een bredere maatschappelijke verschuiving richting meer begrip, minder stigmatisering en effectievere hulpverlening. Het erkent dat gedrag dat ons niet meteen duidelijk is, niet per se pathologisch hoeft te zijn.

De uitdaging voor de komende jaren is om deze nieuwe benadering breed te implementeren. Dat vraagt om scholing van professionals, aanpassing van protocollen en systemen, en – misschien wel het belangrijkste – een cultuurverandering. Een cultuur waarin het normaal is om toe te geven dat je iets niet begrijpt. Waarin vragen stellen belangrijker is dan snel oordelen. Waarin ruimte is voor complexiteit en ambiguïteit.

De boeken en inzichten van experts als Bauke Koekkoek tonen ons de weg. Ze laten zien dat een andere benadering mogelijk is: een benadering die recht doet aan de menselijke waardigheid van iedereen die gedrag vertoont dat wij (nog) niet begrijpen. Het is aan ons – als professionals, als organisaties, als samenleving – om die weg verder te bewandelen.