AI-geletterdheid: De essentiële vaardigheid voor de 21e eeuw

In een wereld waarin kunstmatige intelligentie steeds meer ons dagelijks leven bepaalt – van zoekopdrachten tot hypotheekaanvragen, van sociale media tot medische diagnostiek – is AI-geletterdheid niet langer een luxe maar een noodzaak. Net zoals lezen, schrijven en rekenen fundamentele vaardigheden zijn, zo is het begrijpen en verantwoord gebruiken van AI nu een basisbehoefte voor iedereen.

AI-geletterdheid betekent meer dan alleen weten hoe je ChatGPT of andere AI-tools moet bedienen. Het gaat om het vermogen om AI-systemen bewust te evalueren, hun beperkingen te herkennen en kritisch na te denken over de impact ervan op onze samenleving. Want zoals steeds duidelijker wordt: AI zal je baan niet innemen, maar iemand die AI gebruikt wél.

Waarom AI-geletterdheid nu cruciaal is

De urgentie rondom AI-geletterdheid wordt alleen maar groter. Volgens de Europese AI-verordening (EU AI-Act) moet iedereen over een basisniveau van AI-geletterdheid beschikken. Dit is geen toevallige keuze: AI-systemen nemen steeds vaker beslissingen die directe impact hebben op ons leven. Ze bepalen of je een uitkering krijgt, welke straf je krijgt, of je in aanmerking komt voor een operatie.

Het gevaar schuilt vooral in blind vertrouwen. Mensen nemen te vaak voor waar aan wat AI-modellen 'uitspugen', zonder zich af te vragen welke vooroordelen (bias) erin verborgen zitten, welke datasets zijn gebruikt, of wie de algoritmes heeft ontwikkeld. De Nederlandse Toeslagenaffaire is een pijnlijk voorbeeld van hoe ver het mis kan gaan wanneer we technologie te ver doorvoeren zonder menselijke controle.

Van theorie naar praktijk: AI begrijpen en toepassen

AI-geletterdheid begint met begrip. Wat zijn eigenlijk Large Language Models? Hoe werkt machine learning? En waarom kan ChatGPT niet eens het vierde woord in een zin onderscheiden? Deze ogenschijnlijk eenvoudige vragen tonen aan dat generatieve AI niet kan redeneren – het is in essentie een 'echobox' die herhaalt wat erin gestopt wordt.

Dit inzicht is cruciaal voor verantwoord gebruik. Voor verschillende taken heb je verschillende gereedschappen nodig. ChatGPT is een algemeen taalmodel, maar gespecialiseerde AI-tools presteren vaak beter voor specifieke taken. Het gaat erom het juiste gereedschap te kiezen en vooral: de mens in de loop te houden (the human in the loop).

Edutainment: leren met een glimlach

AI-geletterdheid hoeft niet saai of intimiderend te zijn. Sterker nog: complexe concepten worden het beste uitgelegd met verhalen, metaforen en humor. De edutainment-aanpak – waarbij educatie wordt gecombineerd met entertainment – maakt leren niet alleen effectiever maar ook prettiger.

Deze benadering sluit aan bij het Leitner-systeem van gespreid leren en herhalen. Met flitskaarten en een flinke portie humor blijven AI-begrippen beter hangen. Het gaat erom mensen te inspireren hun kennis om te zetten in actie, zoals Hans Kazàn het formuleert: 'Ik heb geleerd van gisteren, leef vandaag en kijk uit naar morgen.'

Ethische vraagstukken en verantwoordelijkheid

AI brengt fundamentele ethische dilemma's met zich mee. Onze samenleving is ingericht rondom menselijke verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid – je moet weten wat je doet en wat de gevolgen kunnen zijn. Maar met black box-algoritmes wordt dat extreem ingewikkeld. Van ChatGPT 4 bestaat bijvoorbeeld geen documentatie over de gebruikte algoritmes, bronnen of trainingsmethoden.

Het probleem zit hem in de menselijke vooroordelen die in datasets en algoritmes sluipen. Data-specialisten kennen het motto 'garbage in, garbage out' en systeemcritici spreken van 'bias in, bias out'. Medische datasets bevatten bijvoorbeeld voornamelijk data van blanke mannen. Algoritmes worden vaak ontwikkeld door jonge mannen. En het trainen gebeurt door clickworkers uit lagelonenlanden. Welkom in de wereld van AI.

De grote gelijkmaker of de grote verdeler?

Een fascinerende these luidt dat AI 'de grote gelijkmaker' zou kunnen zijn: de minst presterenden zouden het meest profiteren van AI, waardoor het belang van opleidingsniveau en vaardigheden minder zwaar weegt. Dit biedt hoopvolle perspectieven, maar vereist wel dat iedereen toegang heeft tot AI-kennis en -tools.

De realiteit is echter dat veel mensen niet heel digitaal vaardig zijn, laat staan AI-geletterd. We overschatten de digitale competenties van jongeren: zij kunnen weliswaar van alles op hun smartphone, maar hebben vaak al moeite met Word en Excel. Voor zover ze generatieve AI gebruiken, zien ze het als een onfeilbare antwoordmachine – en dat is het pertinent niet.

AI-geletterdheid in het onderwijs

Het onderwijsveld staat voor een fundamentele uitdaging. Traditioneel ging onderwijs over kennisoverdracht, maar kennis is nu overal toegankelijk via onze telefoon. Wat wordt dan belangrijker? Menselijke vaardigheden zoals creativiteit, empathie, kritisch vermogen – en natuurlijk AI-geletterdheid zelf.

De discussie over fraude en het verbieden van AI in het onderwijs mist het punt. Deze ontwikkeling houd je niet tegen, en fraudedetectiesystemen leiden tot een kat-en-muisspel dat je nooit wint. Veel verstandiger is om studenten uit te leggen hoe AI werkt en hoe je het verantwoord kunt inzetten. Door samen met AI op te trekken kan creativiteit juist worden verhoogd – gepersonaliseerd onderwijs komt binnen handbereik.

Cyborg of centaur: twee modellen voor samenwerking

Voor de toekomst van werk en onderwijs zijn twee metaforen verhelderend. Bij het cyborg-model worden mens en AI met elkaar gemengd en geïntegreerd. Bij het centaur-model is er sprake van strategische werkverdeling: mens en AI doen elk waar ze goed in zijn.

Beide modellen vereisen dat we vaardigheden blijven ontwikkelen. Neem schrijven: als je zelf niet leert schrijven, kun je ook andere teksten niet goed beoordelen. En het allerbelangrijkste blijft ons kritisch denkvermogen. Dat is de kern waar het om draait in de omgang met AI – niet de technologie zelf, maar wat wij ermee doen.

De toekomst maken we zelf

AI is niet iets 'dat ons overkomt'. Het is het gevolg van bewuste keuzes van bedrijven, overheden en burgers. Die keuzes moeten we nu en de komende jaren goed doordacht gaan maken. De kern van het vraagstuk is niet of AI goed of slecht is, maar hoe we als samenleving verantwoordelijkheid nemen voor ontwikkeling en toepassing.

De toekomst van AI wordt niet bepaald door technologie, maar door de mensen die deze ontwerpen, gebruiken en reguleren. Daarom is AI-geletterdheid zo cruciaal: het stelt ons in staat om bewuste keuzes te maken over wanneer we AI wel en niet willen inzetten. Om ons pas te laten verleiden, zodra we dat echt willen. Om actor te blijven in plaats van toeschouwer te worden.

Die toekomst begint met educatie, voorlichting en het voeren van open van-mens-tot-mens gesprekken over de vele opmerkelijke kansen én de vele onbedoelde risico's van AI. Dialogen die steeds weer terugkomen op de vraag: wat willen we als mens? Want AI moet in dienst staan van mensen, niet andersom. Het is aan ons om die toekomst vorm te geven – met gezond verstand, kritisch denkvermogen en ja, met AI-geletterdheid.