Trots koppel ik vooral aan een gevoel van superioriteit, aan jezelf groot maken, en dat nog eens met heel veel bombarie. Ik koppel het concept ook aan polarisatie, denk bijvoorbeeld aan politici die emoties van nationale trots aanwakkeren bij kwetsbare mensen, om hen zo voor eigen gewin op te zetten tegen andere groepen. Ten slotte heeft trots voor mij ook soms ook iets ridicuuls; als iemand zegt trots te zijn op het Nederlands Elftal, dan kan ik een minzame glimlach niet makkelijk onderdrukken.
Onderzoek
Na het lezen van het boek Trots van Martha Claeys is mijn beeld een behoorlijk eind opgeschoven. Claeys - een jonge en veelbelovende filosofe, ook als ik haar toegankelijke, speelse filosofische podcast Kluwen beluister - was inmiddels zes jaar met het thema aan de slag toen dit boek in 2023 uitkwam. Haar proefschrift legde hiertoe de basis, en dit debuutboek kan worden gezien als de publieksvriendelijke versie ervan.
Aan het begin van het boek ervaar ik herkenning, als Claeys zegt dat ze er bij het begin van haar onderzoek toe neigde om trots als onwenselijke emotie te zien. Ook wist ze er in haar persoonlijke leven niet zo goed raad mee: ze vroeg zich af of het niet veel beter is om bescheiden te zijn en jezelf weg te cijferen. Ja en nee, schrijft Claeys in haar inleiding, ook haar eigen houding ten opzichte van trots veranderde gedurende haar proefschriftperiode.
Zienswijzen
In eerste instantie komt Claeys tot een tweetal zienswijzen: trots als zelfwaardering en trots als zelfrespect. Terwijl zelfwaardering gaat over hoe je jezelf waardeert ten opzichte van jezelf (‘ik schrijf deze recensie, en ben trots op mezelf’), heeft zelfrespect te maken met een behoefte aan gelijkwaardigheid ten opzichte van andere mensen (‘als onderdeel van deze minderheidsgroepering wil ik hetzelfde behandeld worden als alle anderen’). Een betekenisvol onderscheid, als mens is het al behoorlijk ingewikkeld om uit elkaar te houden. In het boek lees je interessante praktijkvoorbeelden van beide, met de Noorse terrorist Anders Breivik en diens complexe trots in de hoofdrol.
Zelfliefde
Verderop lezen we dat Claeys iets in deze conceptualisatie miste, dieper in de materie dook, en tot het inzicht kwam dat zelfliefde ontbrak. Daar legt ze vervolgens de subtiele nadruk op, zonder er overigens een expliciet waardeoordeel over te geven ten opzichte van zelfwaardering of zelfrespect. Ook al is zelfliefde behoorlijk ‘vermarkt’ - er zijn de afgelopen jaren complete commerciële industrieën ontstaan rondom zelfhulp - we kunnen het belang van zelfliefde eigenlijk niet overschatten. Noem het met een genadeloze blik kijken, jezelf met de neus op de feiten te drukken en je plaats in de wereld ten opzichte van andere mensen zien. En dan gaat het vooral niet over een excessieve nadruk op het ik. Liefde voor anderen is aandachtig en vergevingsgezind, maar ook kritisch als dat nodig is. ‘Met die opvatting in gedachten kun je zelfliefde begrijpen als aandachtig naar jezelf kijken. Zelfliefde betekent dan dat je tijd en ruimte kunt nemen om je plaats in de wereld te begrijpen en te zien welke vorm die abstracte menselijkheid waar respect over gaat bij jou aanneemt.’ Mensen die je binnen de klassieke definitie trots zou kunnen noemen, zoals Donald Trump, wenst Claeys vooral een ruime dosis zelfliefde toe. Food for thought.
Afdronk
Ik snap goed dat Claeys met Trots de Socratesbeker 2024 won, de prijs voor het mees prikkelende Nederlandstalige filosofieboek. Het is vooral een origineel boek geworden, waar ze haar eigen signatuur aan toevoegt. Ze slaagt erin om abstracte concepten om te zetten in concrete beeldtaal, en bovendien zijn haar teksten niet overladen met namen en citaten. Haar bronnenmateriaal en inspiratiebronnen staan netjes gegroepeerd op het einde van het boek. Claeys taal is zeer soepel en richt zich tot een breed publiek.
Wat ik erg mooi vind is dat Claeys ons, zonder nadrukkelijk de barricades op te gaan, oproept aandachtig naar onszelf te kijken, en de dingen tegen te komen die we prettig aan onszelf vinden, en zeker ook de minder prettige. Tevens brengt ze zichzelf in en durft ze haar eigen gevoelsleven en kwetsbaarheid te tonen, wat het boek een menselijk gezicht geeft. Een meer dan uitstekend boek dus, lees het vooral met trots.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessmentpsycholoog, coach, auteur en spreker. Als expert op het gebied van organisatiepsychologie helpt hij mensen, teams en organisaties hun keuzeruimte te zien én benutten. Hij ontwikkelde zich tot een van Nederlands meestgelezen psychologen en coaches. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. Op dit moment schrijft hij aan zijn derde boek.
