De problemen van met name veehouderijsystemen zijn al decennialang bekend. Ze geven veel problemen met de uitstoot van stikstof, fosfaat en fijnstof. Daarbij komen dierziektes en een gebrekkig dierenwelzijn. Toch is de afgelopen tien jaar het aantal megastallen met mega-uitstoot toegenomen. Monbiot heeft lange tijd in Wales gewoond. Hij vertelt over een riviertje waar hij niet al te lang geleden nog van heeft genoten. Nu is al het leven eruit verdwenen. Er zijn vergunningen verleend aan reusachtige kippenstallen die hun mest deels lozen in bassins en het stroomt via een pijpleiding naar de rivier. Monbiot probeert de autoriteiten aan te spreken, maar niemand kan iets voor hem betekenen. De extensieve veehouderij is al even onduurzaam. De schapen in Groot Brittannië vertrappen de grond en vreten het heuvellandschap kaal. Ze kosten meer aan subsidies dan dat ze opleveren. Zonder schapen zou het landschap weer wild kunnen worden, met een veel rijkere biodiversiteit.
Duurzame bodems
Monbiot bezoekt twee duurzame boeren die ieder op hun eigen manier werken aan een zo hoog mogelijke opbrengst en zo laag mogelijke milieu-impact. De meest charmante is Iain Tolhurst. Tolly, zoals mensen hem kennen. Deze self-made-man heeft drie keer een boerderij met groente- en fruit opgebouwd. Hij had geen geld voor kunstmest en moest inventief zijn om zijn bodems gezond te houden. Inmiddels pacht hij voor een lage prijs een stuk land van een landgoedeigenaar die graag ziet dat het land goed gebruikt wordt. Tolly heeft een tienjarig rotatiesysteem en rekent alles door. De koolstof- en stikstofbalans, en uiteraard de kosten en opbrengsten. In kleine perceeltjes worden allerlei soorten groente en fruit verbouwd. Er is ruimte voor bloemen en bomen, en voor dieren uit het omringende land. Tolly gebruikt geen kunstmest of dierlijke mest, alleen houtsnippers. Hij sproeit niet, en heeft ook geen last van ongedierte. Er zijn wel slakken en rupsen, maar dankzij de bloemen en bomen zijn er ook genoeg predatoren. Zijn grond stikt van de regenwormen wat een goede indicatie is van de kwaliteit van de bodem.
Ook de andere boeren Monbiot hij bezoekt hebben veel aandacht voor de bodem. Tim Ashton verbouwt granen, en was de eerste in het VK die met quinoa begon. Het weer is al maanden verschrikkelijk en het land van de buren ziet eruit als een oorlogsgebied. Tims granen staan er echter goed voor. Net als Tolly ploegt Tim niet, maar hij sproeit wel, al is het slechts een keer per jaar. Geen van deze systemen is perfect. Maar al deze boeren zijn leergierig. Ze erkennen de fouten die ze hebben gemaakt en gaan steeds verder met uitproberen wat beter kan.
Voedsel van bodembacteriën en lucht
De derde ‘boer’ bij wie Monbiot op bezoek gaat is de Finse wetenschapper en ondernemer Pasi Vainikka. Die fermenteert en maakt eiwitten met behulp van bodembacteriën. De veganistische Monbiot smult van de pannenkoek die Pasi voor hem maakt. Het ruimtegebruik van met name de extensieve landbouw zou volgens Monbiot kunnen worden opgelost door dergelijke precisiefermentatie. Pasi is een techniek aan het ontwikkelen om water en CO2 direct uit de lucht te filteren. Monbiot erkent dat dit ook geen perfect systeem is, bijvoorbeeld vanwege het hoge elektriciteitsverbruik. Maar hij is enthousiast over de mogelijkheden om vrijgekomen land weer te laten verwilderen.
Arcadia en het romantische herdersleven
Monbiot staat stil bij de weerstand tegen het veranderen van het voedselsysteem. Dat voert volgens hem terug op oude mythes zoals die van de goede herder en het pure pastorale leven. En ook de vrolijke kinderboeken over de boerderij met altijd maar één koe, één paard, één varken, één hond en één kat. Verhalen waarin uiteraard nooit een dier wordt geslacht. Dan hebben we nog op televisie romantische programma’s zoals Boer zoekt vrouw. Ook de BBC heeft allemaal geweldige programma’s met schapenboeren in de hoofdrol die natuurlijk niet vertellen over de mest die ze dumpen, het afval dat ze verbranden en de mensen die ze intimideren (bijvoorbeeld hun buren of politici bij protesten). Voor hun inkomen leunen boeren sterk op subsidies, waarmee niet eens wordt bereikt dat mensen aan de onderkant van de samenleving zich verse groente en fruit kunnen veroorloven. Die subsidies hebben niet het effect dat de natuurkwaliteit erop vooruit gaat, want het land moet in omgeploegde condities ‘landbouwklaar’ zijn, wat slecht is voor de bodem. Slechts een klein gedeelte van de EU-subsidies zijn bedoeld voor natuurbeheer, een lapje voor het bloeden als je het vergelijkt met de milieuschade die veel boerenbedrijven aanrichten.
Een nieuw verhaal
Volgens Monbiot hebben we een nieuw verhaal nodig over het voedselsysteem. Een verhaal met minimale input en maximale opbrengsten. Een rijk en productief voedselsysteem met een veel kleinere rol voor veehouderij. Een systeem dat betaalbaar voedsel oplevert voor mensen met een kleine portemonnee (daar kan de overheid een rol in spelen). Maar ook de revolutionaire biotechnologie heeft daar een plek in. Allemaal met als doel dat we grote delen van onze planeet niet meer hoeven te reserveren voor destructieve manieren van voedselproductie. Dit soort verhalen worden gelukkig meer en vaker verteld. De klimaatverandering brengt extreem weer met zich mee, waardoor we wel zullen moeten veranderen. Met dit soort verhalen over het voedselsysteem bereiden we ons voor op een toekomst met extremer weer en tien miljard mensen.
De appelboomgaard
Monbiot vertelt prachtig en zeer uitgebreid over de oude appelboomgaard, een soort volkstuinencomplex waar hij deelgenoot van is. Zijn ontdekkingsreis op zoek naar het bodemleven begint als hij daar een spade in de grond steekt. De lessen die de bodem hem leren zijn het begin van het nieuwe voedselsysteem dat hij in dit boek uitwerkt. Monbiot is ook figuurlijk de diepte in gegaan. Hij heeft duizenden artikelen gelezen en veel meer onderwerpen uitgewerkt dan hij ooit in dit boek kwijt zou kunnen. Monbiot is niet op zoek naar een makkelijk verhaal en een eenvoudig antwoord. Hij biedt ook geen wonderen en verwacht niet veel van gebeden. Hij neemt je mee in zijn benadering van dit ‘wicked problem’. Wat mij betreft had hij er nog wel een hoofdstuk aan vast kunnen plakken om de talloze vraagstukken van het voedselsysteem uit te werken. Met alle aandacht die er is voor klimaatverandering en biodiversiteit is het goed om het verhaal van het voedselsysteem nu weer op de voorgrond te zetten. Het Engels in Regenesis ten slotte is goed leesbaar, maar ik hoop dat dit boek ook in het Nederlands wordt vertaald.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.
