Goede boeken in de beleving van schoolleiders (in spé)?
Voor schoolleiders van hoog tot laag verzorg ik regelmatig als freelance docent cursussen. De belangrijkste thema’s in de cursussen die ik verzorg, zijn professionaliteit, eigenaarschap, aanspreekcultuur, psychologische veiligheid en verandermanagement. Welke boeken zouden voor hen als verplichte literatuur kunnen gelden?
Bert Peene werkte jarenlang als kerndocent bij IMAGO Groep, Via Vinci Academy en C-Lion, opleiders voor het onderwijs. Daarnaast voerde hij als zelfstandige opdrachten op het gebied van organisatieontwikkeling uit in profit en non-proft. Tegenwoordig werkt hij als free lance docent en schrijft hij voor diverse bladen over managementliteratuur.
Door mijn werk voor Managementboek Magazine – ik behoor tot de recensenten met de langste staat van dienst – ben ik meer dan gemiddeld goed thuis in de enorme vloed aan managementboeken die jaarlijks verschijnen en kan ik kaf en koren heel aardig van elkaar scheiden. Dat werpt de vraag op wat dan ‘koren’ is in de beleving van schoolleiders (in spé)? Welnu, dat zijn vooral boeken die prettig leesbaar geschreven zijn, met een praktische insteek over een voor hen herkenbaar onderwerp. Ik voeg daar vanuit mijn professionele norm nog aan toe: een wetenschappelijke of tenminste evidence based benadering. Op welke boeken kom ik dan uit? Onderstaand overzicht is weliswaar niet compleet – de drukpersen staan immers niet stil – maar het geeft wel een beeld van wat prima als verplichte literatuur zou kunnen gelden. Overigens ook voor managementopleidingen die niet per sé op het onderwijs gericht zijn. De volgorde waarin ik ze bespreek, is volstrekt willekeurig.
Leading from the middle
Over het nut van middenkaderfunctionarissen – een beroepsgroep waarin je vogels van zeer divers pluimage aantreft – wordt al geruime tijd het nodige geschreven. Dat gebeurt meestal binnen het kader van zelfsturing: heb je daarbij nog wel managers nodig? De preciezen vinden van niet, de rekkelijken zijn een andere mening toegedaan. Maar de middlemanager die op zoek is naar een goed verhaal om een dreigende identiteitscrisis af te wenden, kwam tot voor kort van een koude kermis thuis. Dat signaleren de auteurs van dit boek ook en ze doen dat met spijt, want sterke managers vormen volgens hen de ruggengraat van iedere onderneming. Sterker nog: middlemanagers dienen organisatieleiders te worden. Ze onderscheiden daartoe vier evoluerende rollen: de showrunner, de verbindingsofficier, de ruimtemaker en de strategie-uitdager. Hun belangrijkste advies: bepaal welke van deze rollen van jou als middlemanager verwacht wordt en optimaliseer deze vervolgens zo goed mogelijk. Ik heb dit boek intussen een prominente plaats gegeven in een opleiding voor middenmanagers in het primair en voortgezet onderwijs wat meteen vanaf het begin veel enthousiaste reacties opleverde.
Goed teamwerk
Over teams, teamontwikkeling en teamwerk is intussen wel zo’n beetje alles geschreven wat er te schrijven valt. Toch ontbreekt er in dat omvangrijke corpus nog wat: een boek waarin de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek naar teamwerk op een toegankelijke manier worden aangeboden. Is dat nodig dan? Zeker, want er worden links en rechts dingen verkondigd waarvan de wetenschappelijke juistheid nooit is aangetoond (en die dus feitelijk flauwekul zijn?). Neem het bekende model van Bruce Tuckman: storming, forming, norming, performing. Nog nooit is ergens aangetoond dat teamontwikkeling op die manier verloopt en toch vind je dit model in ieder boek over teameffectiviteit terug. ‘We hobbyen veel te veel met teams en teamwerk, met alle gevolgen van dien,’ schrijft Derksen en daar wil zij met haar boek een eind aan maken. Ze zet daarbij het samenwerken in teams centraal, omdat uit onderzoek blijkt dat dit de belangrijke voorwaarde voor goed teamwerk is. Behalve een goed leesbaar boek met veel praktische handvatten krijgt de lezer ook toegang tot een rijk gevulde website met prima bruikbare materialen. Daarom adviseer ik mijn cursisten tegenwoordig: lees het boek van Karin Derksen!
Onomkeerbaar
Veel casussen die studenten aandragen, hebben uiteindelijk gedragsverandering tot doel. Niet alleen (of met name) het gedrag van individuele collega’s, maar van het hele team. Daarover is in de loop der tijd enorm veel gepubliceerd en als leken ergens door de bomen het bos niet meer zien, is het wel hier. Ik beschouw dit boek van Leike van Oss en Jaap van ’t Hek sinds het verschijnen als een absolute aanrader. Ondanks de bescheiden omvang is het behoorlijk compleet en het biedt voldoende praktische handvatten zonder simplistisch te worden en relevante wetenschappelijk of evidence based inzichten tekort te doen. Studenten kunnen prima overweg met de werelden van het Wenselijke, het Werkelijke en het Mogelijke, mits daarbij nog wat aanvulling komt. Want om van de wereld van het Werkelijke in die van het Mogelijke te komen, moet je wel het nodige weten van wat de hersenwetenschappen intussen aan de organisatiekunde hebben bijgedragen. Daarom adviseer ik altijd ook Ria van Dinterens boek ‘Breinopeners. Breinkennis voor leren en ontwikkelen in organisaties’ (2019) te lezen. Daarmee heb je in alle bescheidenheid een prima pakket aan inzichten om organisatiegedrag te kunnen veranderen.
Aanspreken? Gewoon doen!
In hoeverre ik aan het verkoopsucces van dit boek heb bijgedragen, zal wel nooit duidelijk worden, maar dat de verkoopcijfers een boost gekregen hebben sinds het lezen ervan onder schoolleiders wordt gepropageerd, lijdt geen twijfel. Want studenten vréten dit boek. Logisch als je bedenkt dat een aanspreekcultuur hoog op het verlanglijstje van iedere (school)leider staat. Overigens zou ik het boek niet echt een how to willen noemen. Desondanks halen schoolleiders (in spé) er voldoende input uit voor een hernieuwde poging hun collega’s tot aanspreken te bewegen.
Veldgids Psychologische veiligheid
Tja, wat moet ik hiervan zeggen? Dit boek voldoet aan alle criteria die ik in mijn inleiding noemde. Zeker als je er ook de ‘veldgids’ bijneemt. De populariteit van dit onderwerp staat in dezelfde lijn als die voor aanspreekcultuur en feedback geven. Als je cursisten vraagt waarover zij met name willen leren, komen deze onderwerpen altijd als eerste naar boven. Ik noem ook altijd het bekende boek van Amy Edmonson, ‘De onbevreesde organisatie’, maar dat van Van der Loo en Beks leest veel lekkerder weg. Aan Edmonson beginnen de meeste studenten niet.
Essenties van verandermanagement
Toegegeven, dit boek past niet direct bij de criteria die ik in mijn inleiding heb genoemd: prettig leesbaar geschreven, met een praktische insteek over een herkenbaar onderwerp. Cursisten en studenten zijn dan ook zelden enthousiast (en dan druk ik mij nog zacht uit). Toch staat dit boek al jaren op de lijst met verplichte literatuur voor ‘mijn’ modules, omdat het precies dat biedt wat de ondertitel belooft: kennismaking met de essenties van verandermanagement. Ik voel me daarbij in mijn vasthoudendheid gesteund door wat Carina Wiekens ooit zei toen ik haar interviewde over haar boek ‘Beïnvloeden en veranderen van gedrag’ (2012): managers moeten zich niet beperken tot semi-populaire literatuur. Ze moeten ook regelmatig ‘moeilijke’ boeken lezen. Overigens hoeven de studenten niet alle bijdragen tot zich te nemen. Met name de hoofdstukken in deel 3 Veranderbenaderingen vind ik (vooralsnog) het meest nuttig.
Verwaarloosde organisaties
Als we het dan toch over ‘moeilijke’ boeken hebben, de handelseditie van Joost Kampens proefschrift is ook niet bepaald nachtkastjeslectuur. En toch heb ik hiermee al heel wat studenten een plezier gedaan. Dat zit ‘m vooral in dat ene criterium: herkenbaarheid (wat ook betekent: bruikbaarheid). Want veel scholen kun je gerust verwaarloosde organisaties noemen, zeker de scholen die van de onderwijsinspectie het predicaat ‘zeer zwak’ hebben gekregen, en dat zien studenten meteen zodra ze gaan lezen. Daarvoor is eigenlijk niets anders nodig dan een korte introductie tijdens de les. Dus waar ‘Essenties van Verandermanagement’ vaak als ‘saai’ wordt afgedaan, zie ik Kampens paradigma regelmatig terug als basis voor een moduulwerkstuk.
De ondernemende manager
Het zou best kunnen dat Norbert Greveling dit boek als een niemendalletje binnen zijn oeuvre beschouwt, een opstapje naar het veel prestigieuzere ‘Strategisch managen in turbulente tijden. Leren je organisatie toekomstbestendig te maken’ (2019). Maar binnen de leergang over toekomstbestendigheid waaraan ik een bijdrage lever, is het niet minder dan een evergreen. Omdat het in heldere taal duidelijk maakt wat er van een ondernemende onderwijsmanager verwacht mag worden. Dat is vooral een blik naar buiten: wie zijn mijn stakeholders en wat verwachten zij van mijn school? Daaraan ontbreekt het vrij ernstig in het onderwijs. Schoolleiders zijn zo ook niet opgeleid. Onderwijskundig leiderschap is het enige paradigma dat zij kennen – nee, dat is niet waar; ook transformationeel leiderschap doet het in die contreien goed – en dat een school een maatschappelijke functie heeft, dringt maar matig door in het beleidsmatig handelen. Hoewel Grevelings boek op geen enkele manier onderwijs ‘ademt’, geniet het onder mijn studenten een behoorlijk grote populariteit. De meerwaarde van Grevelings paradigma wordt dus onderkend.
Queeste naar goed werk
Dat dit boek in deze lijst voorkomt, heeft onder meer te maken met het feit dat ik een fan van Manon Ruijters ben. Dat is begonnen met haar baanbrekend boek ‘Je Binnenste Buiten’ en sindsdien kijk ik reikhalzend uit naar ieder nieuw boek van haar hand. ‘Queeste naar goed werk’ ontleent voor mij zijn waarde vooral aan de inzichten die het boek biedt over professionaliteit. In (onderwijs)organisaties hebben ze daar de mond van vol, maar een relevant kader ontbreekt meestal, waardoor de meningen alle kanten op schieten en van het serieus ontwikkelen van (meer) professionaliteit weinig terechtkomt. Met name ‘het professionele veld’ dat zij in dit boek presenteert – overigens ontleend aan het EBCM-model van Ten Have – leent zich uitstekend voor dat doel. Ook de invulling van ‘lerende organisatie’ blijkt prima bruikbaar, zeker wanneer je je thuis voelt bij het sociaalconstructionisme. Verplichte kost voor iedere (school)leider dus.
Superkrachten - Creëer eigenaarschap en laat je organisatie werken
Naast aanspreken c.q. feedback geven is eigenaarschap een ander thema dat hoog op de verlanglijstjes van menig schoolleider staat. Hoe je dat creëert, daarover zijn intussen best wat boeken verschenen, maar de meeste ontbreekt het aan een stevig theoretisch fundament. Het boek van Martine Veeger heeft dat wel, of in ieder geval veel meer. Bovendien doet haar relaas veel sterker een appél op de leidinggevenden in organisaties: niet zij zijn de superkrachten, maar hun medewerkers. Daarmee slaat zij als het ware twee vliegen in één klap: haar boek gaat ook over effectief leidinggeven. Daarnaast is het ook een praktisch boek. Het geeft de lezers allerlei handvatten om daadwerkelijk met het creëren of vergroten van eigenaarschap aan het werk te gaan. Het voldoet al met al prima aan de eisen die ik in mijn inleiding formuleerde.
Wat vond u van deze lijst?
Ook een boekenlijst maken?
Bent u geïnspireerd geraakt door deze boekenijst en wilt u zelf een lijst maken? Dat kan!
Over Bert Peene
Bert Peene werkte jarenlang als kerndocent bij IMAGO Groep, Via Vinci Academy en C-Lion, opleiders voor het onderwijs. Daarnaast voerde hij als zelfstandige opdrachten op het gebied van organisatieontwikkeling uit in profit en non-proft. Tegenwoordig werkt hij als free lance docent en schrijft hij voor diverse bladen over managementliteratuur.
Profielpagina van Bert PeeneWat vond u van deze lijst?
Ook een boekenlijst maken?
Bent u geïnspireerd geraakt door deze boekenijst en wilt u zelf een lijst maken? Dat kan!
