De kern van participatief actie-onderzoek

Inhoudsopgave
Deel 1 Profiel van participatief actieonderzoek 27
1. Kenmerken van participatief actieonderzoek 29
1.1 Tien kenmerken van PAO 29
1.1.1 PAO is gericht op praktische problemen, vragen of wensen 29
1.1.2 PAO is participatief onderzoek 29
1.1.3 Verbeteren, veranderen, vernieuwen 30
1.1.4 Onderzoek & actie zijn met elkaar verbonden 30
1.1.5 Wetenschappelijke methoden en technieken 30
1.1.6 Ervaringsgerichte methoden en technieken 31
1.1.7 Kennis in PAO 31
1.1.8 PAO is een meervoudig proces 31
1.1.9 Bruikbare, betrouwbare en valide kennis 32
1.1.10 Kennisproduct is voor de onderzochten 32
1.2 Kenmerken van PAO in uitvoering 33
1.2.1 Huize Gloria 33
1.2.2 Keuze voor PAO en vraagstelling 33
1.2.3 De start en opzet 34
1.2.4 De interviews met de zusters 35
1.2.5 Terugkoppelen en reflectie op de resultaten 36
1.2.6 Presentatie aan de zusters 36
1.2.7 Reflectie en voorbereiding van actie 37
1.2.8 Actiebijeenkomsten 38
1.3 Aan de slag 40
2. Geschiedenis van PAO 41
2.1 Kurt Lewin 41
2.2 Community development in Groot-Brittannië en Nederland 41
2.3 Participatory (Action) Research & Participatory Rural Appraisal 42
2.3.1 Fals Borda 42
2.3.2 Paulo Freire 43
2.4 Maatschappij- en wetenschapskritiek van de jaren zestig
en zeventig 44
2.4.1 Op zoek naar een eigen onderzoeksmethodologie 45
2.4.2 De tweede feministische golf 46
2.4.3 Professionals in het sociale domein 46
2.5 Ontwikkeling van (participatief) actieonderzoek
in de jaren negentig 47
2.5.1 Kritisch actieonderzoek 47
2.5.2 Ontwikkelingen in Nederland 48
2.5.3 Exemplarisch handelingsonderzoek 49
2.6 De nieuwe eeuw: vaste voet onder de grond 51
2.7 Aan de slag 52
3. PAO en ander onderzoek 54
3.1 PAO en theoriegericht wetenschappelijk onderzoek 54
3.1.1 Praktijkgericht versus theoriegericht 55
3.1.2 Verschil in vraagstelling tussen PAO en wetenschappelijk
onderzoek 55
3.1.3 Verschil in kennis en kennisbereik van PAO en
wetenschappelijk onderzoek 56
3.1.4 Verschil in onderzoekscontext van PAO en wetenschappelijk
onderzoek 56
3.1.5 Onderzoekslocatie 57
3.2 PAO versus kwantitatief & kwalitatief onderzoek 57
3.2.1 Kwantitatief onderzoek en het positivistische paradigma 58
3.2.2 Kwalitatief onderzoek en het interpretatieve paradigma 60
3.2.3 PAO en het kritisch-emancipatoire paradigma 62
3.2.4 Verschillen tussen kwantitatief, kwalitatief en participatief
actieonderzoek in de onderzoekspraktijk 63
3.3 PAO, evidence-based practiceonderzoek en practice-based
onderzoek 65
3.3.1 Evicence-based practiceonderzoek 65
3.3.2 Evidence-based onderzoek en PAO 67
3.3.3 Practice-based evidence en onderzoek 69
3.3.4 Practice-based onderzoek en PAO 73
3.4 Aan de slag 73
4. Kwaliteit van PAO 74
4.1 Wetenschappelijke kwaliteit 74
4.1.1 Validiteit 74
4.1.2 Werken aan validiteit in PAO 75
4.1.3 Betrouwbaarheid 76
4.1.4 Werken aan betrouwbaarheid in PAO 76
4.2 Specifieke kwaliteitscriteria voor PAO 78
4.2.1 Bruikbaarheid of nut 78
4.2.2 Criteria rond de werkwijze in PAO 79
4.3 Aan de slag 80
5. Profiel van een participatief actieonderzoeker 81
5.1 Onderzoeksvaardigheden en sociale vaardigheden 81
5.2 Vaardigheden voor PAO 82
5.3 Combineren van twee rollen 83
5.4 Aan de slag 83
6. Kiezen voor PAO 84
6.1 Bewust kiezen voor PAO 84
6.2 Wanneer en in welke situaties PAO? 85
6.3 Thema’s en domeinen voor PAO 85
6.3.1 Onderwijs en opleidingen 86
6.3.2 Thema’s en domeinen 86
6.4 Voorwaarden voor PAO 87
6.5 Aan de slag 87
Deel 2 Processen in pao 89
7. Handelende subjecten en situaties als onderzoeksobjecten in PAO 91
7.1 Van onderzoeksobject naar onderzoekssubject 91
7.2 Praktische thema’s in maatschappelijke praktijken 92
7.2.1 Vragen en problemen, ideeën en dromen als thema 92
7.2.2 Focus op handelen of situaties 92
7.2.3 Handelen 93
7.2.4 Situaties 94
7.2.5 Niveaus in PAO 95
7.3 Aan de slag 96
8. Samenwerken en participeren 97
8.1 De relatie van onderzoekers en deelnemers 97
8.1.1 Gelijkwaardigheid 98
8.1.2 Dialoog 98
8.1.3 Op weg naar een dialogische en gelijkwaardige relatie 98
8.2 Samenwerken bevorderen 99
8.3 Het vierfactorenmodel van TGI als kompas 100
8.3.1 Het vierfactorenmodel van TGI 101
8.3.2 Dynamisch balanceren 102
8.3.3 Hulpbronnen voor communicatie 103
8.4 Participeren 104
8.4.1 Participeren in PAO 104
8.4.2 Participeren in de PAO-praktijk 106
8.5 Conflicten 108
8.5.1 Bronnen van conflicten 108
8.5.2 Conflictdiagnose en conflictoplossing 109
8.6 Aan de slag 110
9. Onderzoeken 112
9.1 Het onderzoeksproces in PAO 112
9.1.1 Aanleiding, probleemanalyse, vraagstelling en doelstelling 113
9.1.2 Maken van onderzoeksontwerp 114
9.1.3 Gegevens verzamelen en analyseren 114
9.1.4 Conclusies en aanbevelingen 115
9.2 Kennis in PAO 115
9.2.1 Lokale kennis en praktijktheorie 116
9.2.2 Soorten kennis: beschrijvende en handelingskennis 117
9.2.3 Kennis via systematisch-empirisch onderzoek en bestaande
wetenschappelijk kennis 118
9.2.4 Alledaagse praktische kennis 119
9.2.5 Ervaringskennis 120
9.3 Methoden en technieken van dataverzameling 121
9.3.1 Kiezen van methoden en technieken 122
9.4 Overzicht klassieke dataverzamelingstechnieken 122
9.4.1 Ondervragen 122
9.4.2 Observeren 123
9.4.3 Bezoeken 123
9.4.4 Inhoudsanalyse en bestuderen 123
9.5 Overzicht ervaringsgerichte methoden & technieken 124
9.5.1 Methoden voor het ontsluiten en delen van alledaagse
kennis en ervaringskennis 124
9.5.2 Methoden voor het ontwikkelen van ideeën en delen
van kennis 125
9.5.3 Methoden voor (re)constructie van handelen, situaties
en gebeurtenissen 125
9.5.4 Methoden voor visualiseren 126
9.5.5 Methoden voor individuele en collectieve reflectie 126
9.5.6 Methoden voor het analyseren van situaties 127
9.6 Aan de slag 127
10. Reflecteren en leren 129
10.1 Reflecteren in het kort 129
10.2 Reflecteren, handelen, leren en veranderen 131
10.2.1 Schön over reflecteren en handelen van professionals 131
10.3 Individuele en collectieve reflectie 132
10.4 Reflectiethema’s in PAO 133
10.5 Leren in PAO 135
10.6 Single-loop, double-loop en triple-loop leren 135
10.7 Aan de slag 137
11. Veranderen 138
11.1 Wat is veranderen? 138
11.2 Verbeteren, vernieuwen, veranderen 139
11.3 Veranderaanpakken en veranderstrategieën 140
11.3.1 Klassieke veranderstrategieën 141
11.3.2 Ontwerpen en ontwikkelen 142
11.3.3 Kleurenmodel van De Caluwé en Vermaak 143
11.4 Het veranderproces in PAO 145
11.5 PAO en empowerment 147
11.6 Monitoren van het veranderproces 148
11.7 Aan de slag 150
Deel 3 Uitvoeren en begeleiden van participatief actieonderzoek 151
12. PAO doen in zes fasen 153
12.1 Fasenmodellen van PAO 153
12.2 Op weg naar ons fasenmodel van PAO 155
12.2.1 Cyclus soms meerdere malen doorlopen 155
12.2.2 Fasen zijn wel te onderscheiden, maar lopen soms
naast elkaar en door elkaar 156
12.2.3 Volgorde fasen 156
12.2.4 Iteratieve werkwijze 156
12.2.5 Verschillende processen en activiteiten 157
12.3 De zes fasen in PAO 157
12.3.1 Aanleiding en aanloopfase 158
12.3.2 Oriënteren 158
12.3.3 Diagnosticeren 158
12.3.4 Ontwikkelen 159
12.3.5 Actie 159
12.3.6 Evalueren 159
12.4 PAO-fasenmodellen en de traditionele onderzoeksfasen 160
12.5 Aan de slag 161
13. Aanleiding en aanloopfase 162
13.1 Aanleiding, initiatief en motieven 162
13.2 Actoren in de aanloopfase en bij de start 164
13.3 Het PAO-netwerk 167
13.4 De PAO-groep 168
13.5 Opdrachtgever, financier of sponsor 171
13.6 De entree van de onderzoeker 171
13.7 Extra activiteiten in de aanloopfase 172
13.8 Aan de slag 173
14. De oriëntatiefase 175
14.1 Oriënteren bij PAO met een groep mensen 175
14.1.1 Oriënteren op de uitgangssituatie en de groep 176
14.1.2 Probleembenadering en perspectiefbenadering 177
14.1.3 Mogelijke oriënteringsactiviteiten 177
14.1.4 Voorlopige beschrijving uitgangssituatie 182
14.2 Oriënteren bij PAO naar eigen handelen 182
14.2.1 Vrijwillig en verplicht PAO doen 183
14.2.2 Oriënteren bij vrijwillige, intrinsiek gemotiveerde PAO-ers 183
14.2.3 Voorwerk bij verplicht PAO over eigen handelen 184
14.3 Relatieopbouw en inschatten van de groep 186
14.4 Invullen van de onderzoekersrol 187
14.5 Aan de slag 188
15. De diagnostische fase 190
15.1 Een gezamenlijke beeld en oordeel 190
15.2 Mogelijke werkwijzen om te komen tot een gezamenlijk
oordeel en beeld 191
15.2.1 De oriëntatie als startpunt 191
15.2.2 Confrontatie van meerdere perspectieven 192
15.2.3 Reflecteren 193
15.2.4 Ervaringsgerichte, activerende, interactieve, visuele
en creatieve methoden en technieken 193
15.2.5 Systematisch onderzoek 194
15.3 Communicatie en samenwerking 195
15.4 Aan de slag 197
16. De ontwikkelfase 199
16.1 Vaststellen van richting, kader of aanpak 199
16.1.1.Het oppakken van verbeterideeën uit eerdere fasen 200
16.1.2 Gewenste situatie visualiseren 200
16.1.3 Dromen ontwikkelen 200
16.1.4 Voorbeelden elders onderzoeken 202
16.2 Kennis om toekomstbeeld vast te stellen 202
16.3 Uitwerken richting of plan 203
16.3.1 Actieplan maken via creatief structureren 204
16.3.2 Viervoudig checken van plan 204
16.4 Voorbereiding op de uitvoering 205
16.4.1 Voorbereiding op de uitvoering van het handelen 205
16.4.2 Voorbereiden van het volgen van de uitvoering 206
16.4.3 Leren monitoren 206
16.5 Samen beslissen en werken aan draagkracht en competenties 207
16.6 Aan de slag 208
17. De actiefase 210
17.1 Nieuw handelen en de nieuwe situatie 210
17.2 Aandachtspunten voor het handelen 211
17.3 Ondersteuning deelnemers 212
17.4 Volgen van de uitvoering van het actieplan 213
17.5 Aan de slag 214
18. Evaluatiefase 215
18.1 Evalueren en de functie van evalueren 215
18.2 Twee manieren om te evalueren 216
18.3 Aan de slag 217
Deel 4 Methoden & technieken van participatief actieonderzoek 219
19. Individueel ondervragen 221
19.1 Wat is een interview? 221
19.1.1 Soorten interviews 221
19.2 Het interview in PAO 222
19.3 Het formele en informele (half)open interview 223
19.3.1 Het informele en formele aspect 223
19.3.2 Het open aspect 223
19.4 Interviewen 224
19.5 Aan de slag 226
20. Participerende observatie en bezoeken 227
20.1 Wat is participerende observatie en bezoeken? 227
20.2 Participerende observatie en PAO 228
20.3 Bezoeken afleggen en PAO 228
20.4 Werkwijze participerende observatie 229
20.5 Werkwijze bezoek 231
20.6 Vastleggen van observaties 231
20.7 Analyseren van observaties 232
20.8 Aan de slag 233
21. Groepsgesprekken 234
21.1 Wat is een groepsgesprek? 234
21.2 Vijf soorten groepsgesprekken 235
21.3 Groepsgesprekken en PAO 236
21.3.1 Kennisfunctie groepsgesprekken 236
21.3.2 Communicatieve functie groepsgesprekken 237
21.3.3 Samenwerkingsfunctie groepsgesprekken 237
21.3.4 Leer- en veranderfunctie van groepsgesprekken 237
21.4 Werkwijze groepsdiscussie 238
21.5 Werkwijze groepsdialoog 238
21.5.1 Functie dialoog 239
21.5.2 Voorwaarden dialoog 239
21.5.3 Voeren van een dialoog 239
21.5.4 Aanwijzingen en hulpmiddelen voor de dialoog 240
21.6 De focusgroep 241
21.6.1 Functie van de focusgroep 241
21.6.2 Itemlijst en leiding focusgroep 241
21.6.3 Werkwijze focusgroep 243
21.7 Verwerking en analyse van de focusgroepgegevens 244
21.8 Aan de slag 244
22. Deskresearch en inhoudsanalyse 246
22.1 Soorten bestaand materiaal 246
22.1.1 Documenten 246
22.1.2 Media(producten) 247
22.1.3 Registratiesystemen en databanken 247
22.1.4 Vindplaatsen of bronnen 247
22.2 Ontsluiting van bestaand materiaal 248
22.2.1 Inhoudsanalyse 248
22.2.2 Werkwijze inhoudsanalyse 248
22.3 Inhoudsanalyse en bestuderen materiaal 250
22.4 Literatuurstudie 250
22.4.1 Functie literatuurstudie 250
22.4.2 Voorbereiden en uitvoeren literatuurstudie 251
22.5 Aan de slag 253
23. Verhalen 254
23.1 Werken met verhalen 254
23.2 Verhalen en PAO 254
23.3 Verhalen genereren 255
23.3.1 Mensen vragen hun verhaal te vertellen 255
23.3.2 Mensen vragen om een verhaal te schrijven 256
23.3.3 Werkwijze verhalen construeren 256
23.4 Verhalen presenteren 258
23.4.1 Play-reading 258
23.4.2 Verhalenworkshop 259
23.5 Verhalen analyseren 259
23.5.1 Uitgangspunten narratieve analyse 260
23.5.2 Praktische aanwijzingen voor narratieve analyse 260
23.6 Aan de slag 262
24. Intervisie 263
24.1 Intervisie in het kort 263
24.2 Functie intervisie in PAO 263
24.3 Werkwijze intervisie 264
24.4 Aan de slag 265
25. Community of practice 266
25.1 Community of practice in het kort 266
25.2 Community of practice en PAO 266
25.3 Werkwijze community of practice: zeven principes 267
25.4 Aan de slag 268
26. Werkwijzen bij de analyse van kwalitatieve gegevens 269
26.1 Analyse van kwalitatieve gegevens in PAO 269
26.2 Werkwijzen kwalitatieve analyse 270
26.2.1 Samenvatten als analysetechniek 270
26.2.2 Specifieke gerichte analyse 271
26.2.3 Open coderen of coderen met een startlijst 271
26.3 Aan de slag 275
27. Ervaringsgerichte methoden en werkvormen 276
27.1 De (5 x W + H)-analyse 277
27.1.1 Werkwijze 277
27.1.2 Variant 278
27.1.3 Aan de slag 278
27.2 Wereldcafé 278
27.2.1 Wereldcafé in PAO 279
27.2.2 Voorwaarden om te werken met het wereldcafé 280
27.2.3 Werkprincipes 281
27.2.4 Aan de slag 283
27.3 PhotoVoice 283
27.3.1 De PhotoVoice-methode in het kort 283
27.3.2 Theo 3retische kaders 284
27.3.3 Gebruik PhotoVoice 284
27.3.4 Werkwijze van PhotoVoice 285
27.3.5 PhotoVoice en PAO 288
27.3.6 Aan de slag 289
27.4 Community-mapping 289
27.4.1 Werkwijze van community-mapping 290
27.4.2 Community-mapping en PAO 292
27.4.3 Aan de slag 292
27.5 Krachtenveldanalyse 293
27.5.1 Krachtenvelanalyse en PAO 293
27.5.2 Voorbeeld resultaat krachtenveldanalyse 293
27.5.3 Werkwijze krachtenveldanalyse 295
27.5.4 Aan de slag 295
27.6 SWOT-analyse 295
27.6.1 SWOT-analyse en PAO 298
27.6.2 Werkwijze SWOT-analyse en confrontatiematrix 298
27.6.3 Aan de slag 300
27.7 Methoden voor visualiseren 300
27.7.1 Tekeningen 301
27.7.2 Collages 301
27.7.3 Symbolen & metaforen 301
27.7.4 Kaarten 302
27.7.5 Visualiseren en PAO 302
27.7.6 Aan de slag 302
27.8 Rollenspel & simulatiespel 302
27.8.1 Rollenspel en simulatiespel in PAO 303
27.8.2 Aandachtspunten bij rollenspelen & simulatiespelen 303
27.8.3 Aan de slag 304
27.9 Mindmapping 304
27.9.1 Voorbeeld mindmap 305
27.9.2 Mindmappen en PAO 305
27.9.3 Werkwijze mindmappen 305
27.9.4 Aan de slag 306
27.10 De nominale groepstechniek 306
27.10.1 NGT en PAO 307
27.10.2 Werkwijze NGT 307
27.10.3 Aan de slag 308
27.11 Een sociogram maken en gebruiken 308
27.11.1 Sociogram en PAO 309
27.11.2 Werkwijze sociogram 309
27.11.3 Aan de slag 309
27.12 Consent 310
27.12.1 Werkwijze consent 310
27.12.2 Aan de slag 311
27.13 Creatief structureren met post-its 311
27.13.1 Werkwijze creatief structureren met post-its 312
27.13.2 Creatief structureren en PAO 312
27.13.3 Aan de slag 313
Geraadpleegde en aanbevolen literatuur 314
Verantwoording 322
Over de auteur 329
Register 330