Ecologisch wezen - 'Is waard gelezen te worden'

Niet alleen om zijn denkstappen te kunnen volgen, maar ook om diep te ervaren dat we zelf deel van het probleem zijn. Denk aan de verschrikkelijk traumatische gebeurtenissen als wereldwijde opwarming, massale uitroeiing, verpesting van de atmosfeer. Na lezing van dit ontmoedigende, bemoedigende boek komen we er echter achter dat de oplossingsrichting dichterbij is dan we denken, maar dat deze juist daarom zo moeilijk is te realiseren.

Kern van Morton’s argumentatie vormt de paradox van het ecologische tijdperk, zoals hij dat noemt. Dat wil zeggen dat individuele bijdragen aan ecologische vraagstukken van geen enkele betekenis zijn, terwijl toch ieders daden ingrijpende gevolgen hebben. Daarom moet de inspanning om deze vraagstukken op te lossen enorm èn collectief zijn. Morton laat eerst zien dat ecologische kwesties complex zijn. Ten eerste, omdat ze ‘multifaceted’ zijn en dat wetenschappelijke argumenten gebaseerd op uitgebreide data analyse niet leiden tot veronderstelde waarheid, maar hooguit tot waarachtigheid. Het feit dat we steeds slechts een deel van de wereld zien, maar doen alsof het om het geheel gaat, met een daarbij passende houding van ‘de waarheid in pacht hebben’, helpt ons niet verder om de ecologische kwesties te begrijpen, verschillen in standpunten (ecologische overtuigers versus rabiate ontkenners) te overbruggen, laat staan oplossingen te verzinnen. Ten tweede – en nog belangrijker – is het punt dat we allemaal ecologische wezens zijn en dat we als menselijke soort sinds de intrede van het agrarisch monotheïsme zelf verantwoordelijk zijn voor wereldwijde ecologische vraagstukken. Deze zijn alle te herleiden tot ons verheffings/losmakingsproces van de biosfeer. We moeten ons dus een andere manier van kijken aanleren. Hij noemt dat een bewust ‘onverschillige’ (careless), fenomenologische houding, die het mogelijk maakt van afstand naar de zaken te kijken vanuit het besef dat we nooit het geheel kunnen omvatten, maar altijd alleen hoe deze zich aan ons manifesteert. Deze Object Oriented Ontology benadrukt tevens dat denken niet de enige en superieure manier van werkelijkheidsbenadering is. Daarmee rekent Morton en passant ook af met het antropocentrisme, waarin de mens middelpunt van betekenis en macht is en verheven boven alles zich oordelen aanmeet, zonder te beseffen dat hij het over zichzelf heeft: de mens in automatische verbinding met het andere.

Het boek van Morton gaat in feite over de ontwikkeling van een ecologisch bewustzijn dat in staat is om te gaan met de explosie van context. Dat wil zeggen alles is relevant voor al het andere, inclusief of je affiniteit hebt met ecologie of niet. Ook wie ‘niets met ecologie heeft’ is ecologisch verbonden met anderen en behoudt z’n uniciteit en onderscheidenheid. Daaruit ontwikkelt zich een ecologische ethiek en politiek, die gebaseerd zijn op afstemming (intentionaliteit van de fenomenoloog Edmund Husserl) en geweldloos samenleven met niet-menselijke wezens. Als alles rechten heeft, is er geen eigendom. Ethiek en politiek gaan volgens Morton niet over tolereren van verschillen, maar over het aanvaarden van andersheid, vreemdheid, die neerkomt op ambiguïteit. Kunst bij uitstek toont ons die ambiguïteit en kan ons leren daarmee om te gaan.

Kortom: kunst is belangrijk om onze verhouding tot de niet-menselijke wereld te begrijpen en om vat te krijgen op een objectgerichte ontologische betekenis van ons bestaan. Niet door effectief te overtuigen met data, zoals de wetenschap doet, maar door de schoonheidservaring van kwaliteiten die we ervaren wanneer we iets gewaar worden (’data-heid’), kunnen we ons, volgens Morton, bewust worden van onze solidariteit met wat gegeven is. Dat betekent niet slechts aanpassing aan de veranderende omstandigheden, maar daarvanuit de erkenning dat afstemming de stijl is, waarin causaliteit zich afspeelt. Dit inzicht heeft gevolgen voor hoe en wat wij ontwerpen, want we ontwerpen de toekomst en hebben tot dusverre te weinig rekening gehouden met de omstandigheden, laat staan met de gevolgen en de tijdelijkheid van het ontwerp. Met name dat tijdframe begint ons parten te spelen, omdat we alleen rekening hebben gehouden met de dominante, menselijke schaal. Kunst laat zien hoe fragiel en verschillend alle dingen zijn en juist dit fundamentele gebrek is eigen aan de dingen; dingen zijn zoals ze zijn, pokdalig, bobbelig en druipend. Dat betekent ook dat onze afstemming met andere levensvormen niet soepel, maar ongemakkelijk zal verlopen. Kunst laat ons immers zien dat er een kloof is tussen wat dingen zijn en hoe deze zich voordoen. De ongemakkelijkheid die kunst laat zien is een afspiegeling van de wereld, die gekenmerkt wordt door verschillen waaronder een griezelige verwantschap schuil gaat.

Tot wat leidt de denkexercitie van Morton? Allereerst tot een afrekening van het antropocentrisme dat zich in economisch opzicht nog eens verengd heeft tot efficiëncydenken. Hiermee lopen we altijd achter de feiten aan, omdat dataverzameling een radicaal pro-actieve houding vanuit de beleving in de weg staat. Kunstenaars en beoefenaars van spirituele tradities kunnen ons op weg helpen emoties te onderkennen en ermee om te gaan, met name ook om plezier uit te vinden en te leren luchtiger te zijn over het ontbreken van een duidelijke solide basis voor zingeving en van een duidelijke schaal waaraan we kunnen aflezen hoe we moeten kijken en handelen (de meetcultuur). Wanneer we ons laten gijzelen door de urgentie en moet-drang van ecologisch bewustzijn en door de gruwel van de uitroeiing en wereldwijde opwarming, dan bewijzen we daarmee, volgens Morton, dat we nooit ecologisch zullen zijn. Wanneer we in het moment leren staan, zelfvertrouwen putten uit kleine dingen en beseffen dat we ons lichaam zijn, zijn we al aardig op weg een Ecologisch wezen te worden.

Ecologisch wezen van Morton is waard gelezen te worden door iedereen die zelf een ongemakkelijk gevoel heeft over de wijze waarop hij of zij in het leven staat en zich verhoudt tot de ander en het andere. De lezer zal bemoedigd worden door de radicaal andere kijk op de wereld die Morton ons laat zien. Daarbij valt nog een ander ongemakkelijk gevoel te overwinnen: de filosofische toonzetting en uitstapjes naar denkbeelden van ‘oudere’ en ‘jongere’ filosofen. Interessant, maar zeker geen gesneden koek.