De gemeente centraal

Het overheidssysteem is dus verticaal opgebouwd en staat haaks op de horizontale ontwikkelingen in de maatschappij, op weg naar een netwerksamenleving. Het regeerakkoord van 2012 constateert dat de verzorgingsstaat is vastgelopen in zijn eigen dynamiek en logica, en moet worden hervormd. De overheid gaat taken terugleggen bij lokale overheden en burgers, initiatieven faciliteren en stimuleren. Omwentelingen in het denken en handelen van overheid en samenleving zijn noodzakelijk. Vera de Witte bespreekt in haar boek wat de gevolgen van deze veranderingen zijn voor overheidscommunicatie en de communicatie van gemeenten. Zij begint met een schets van de ontwikkeling van de relatie tussen overheid en burgers en de bijbehorende ontwikkelingen in de overheidscommunicatie. Aan de bekende functionele indeling van communicatie over, als, voor en in beleid, voegt De Witte een nieuwe functie toe: communicatie in plaats van beleid. Is die broek niet een paar maten te groot? Wel als we daar vanuit het bestaande paradigma naar kijken. Niet als we uitgaan van de overheid als communicatieve organisatie. De overheid moet primair gaan aansluiten bij wat er leeft onder de burgers. Dat vraagt om een andere handelwijze. Van zenden naar luisteren. Van oplossen naar vragen stellen. Van politieke piketpalen naar denken in mogelijkheden. Iedereen die bij de overheid werkt zal zich bewust moeten worden van het belang van communicatie en ook communicatief vaardig moeten worden. Zover zijn we voorlopig nog niet. Het grootste probleem voor de rijksoverheid is haar interne oriëntatie: denken vanuit politici of de eigen organisatie in plaats vanuit de maatschappelijke opgave. Daarmee lossen we de complexe maatschappelijke problemen niet op. Incidentenmanagement en actiegerichtheid zijn het gevolg en zorgen ervoor dat het systeem dol draait en medewerkers systeemverslaafd worden. Hoe je daar organisatorisch of bestuurskundig mee omgaat, blijft helaas achterwege in het boek. Meervoudig leren kijken en denken, contextgedreven organiseren en complexiteitsdenken kunnen daarbij helpen. De Witte komt niet verder dan het aanwijzen van de gemeenten als centrale overheidslaag en het afstoffen van het merkdenken binnen de communicatie, waardoor haar belangrijkste conclusie een beetje ondersneeuwt. Ambtenaren moeten leren denken vanuit een brede context: de overheid in relatie tot de samenleving in plaats vanuit de eigen organisatie. En communicatie moet vorm krijgen vanuit de inhoud en niet vanuit profileringsdrang van organisaties en mensen. In het tweede deel van het boek komen negen communicatieprofessionals aan het woord over de opgaven die op hun communicatiebordje liggen. Hier blijkt hoe breed het communicatievak inmiddels is geworden. In deel drie trekt de auteur haar conclusies. Zij beschrijft de voorwaarden voor succesvol optreden door de overheid en de belangrijkste vraagstukken voor communicatie die daarbij horen. Communicatie is volgens De Witte aanjager van de noodzakelijke veranderingen in de organisatie van de overheid. Of ons vak daarvoor voldoende in positie en sterk genoeg is, valt ernstig te betwijfelen. Laat onverlet dat ‘De gemeente centraal’ voldoende stof bevat om de discussie erover te starten.