Frank Schaper - luchtvaartingenieur van opleiding - verliet de KLM in 2001 om freelance auteur en coach te worden. Maar als uitvinder boekte hij zijn eerste succes. Samen met zijn broer ontwikkelde hij de perfect ronde voetbal die door Nike in productie werd genomen. Het verschafte hem voldoende armslag om zich op zijn nieuwe carrière te kunnen richten. Dat leidde tot drie boeken, over stressbeheersing en het enneagram, die bescheiden succes sorteerden. Dit boek is zijn vierde, en voor Schaper ongetwijfeld het belangrijkste.
‘De geschiedenis herhaalt zich niet, wij herhalen de geschiedenis’, schrijft hij in zijn concluderende paragraaf. En daarmee raakt hij de kern van zijn boodschap. Leerstelliger wordt hij ook niet, want aan leerstelligheid heeft deze oud-KLM topmanager vermoedelijk een broertje dood. ‘Als mijn boek een moraal heeft, dan is het bewustwording’, schrijft hij enkele regels later.
Maar met het achterliggende idee dat hij tracht over te brengen, neemt hij wel degelijk een stevige positie in in het ‘nature-nurture’ debat over de vraag of het karakter - en daarmee de acties - van mensen vanaf hun geboorte vaststaat, of dat dat karakter grotendeels tijdens de opvoeding gevormd wordt. Schaper staat met dit boek aan de ‘nurture’- kant in dat debat: leiderschap is in zijn ogen een resultante van de voorbeelden die je tot je neemt. Leiders zijn dus in essentie onbewuste volgers. Zijn missie is om bloot te leggen hoe dat werkt - in een wisselwerking tussen het bewuste en het onderbewuste - en en passant wil hij ons meegeven dat je niet wordt gebóren als leider, je wórdt het.
De oorzaak in het menselijke brein voor dat mechanisme van identificatie en imitatie wordt gevormd door zogenaamde spiegelneuronen. Deze herscheppen in onze hersenen een emotionele scène die we waarnemen op TV of op een foto. ‘We "weten" door deze hersencellen wat de personages voelen en wat hun intenties zijn, waardoor wij hetzelfde doel gaan nastreven’, schrijft Schaper. ‘En met leiders en rolmodellen doen we dat meer dan met anderen.’ Hij gebruikt dit gegeven voor een fascinerende, op z’n minst zeer vermakelijke speurtocht naar de origines van leiderschap.
In eerste instantie neemt hij zijn eigen leiderschap onder de loep. Hoe is hij bij de KLM zo hoog (vlak onder het directieniveau) gekomen? Welke eigenschappen hebben hem daarbij geholpen? En wat heeft gemaakt dat het daarbij vereiste gedrag hem klaarblijkelijk zo makkelijk afging? Op zoek naar wat ‘een geboren leider’ maakt, komt hij uit bij de belangrijkste rolmodellen die hij in zijn jeugd tot zich heeft genomen: striphelden! Van Lucky Luke en Spiderman tot Ridder Vaillant, Erik de Noorman en nog vele anderen. Schaper ‘vrat’ in zijn jeugd stripboeken en aan allen blijkt hij schatplichtig. Wat volgt is een vrolijke reconstructie van zijn KLM-carrière aan de hand van deze ‘avatars’ die zich in de loop van zijn jeugd in zijn onderbewuste hebben vastgezet.
Zo verbindt hij de rol die hij in april 1994 bij de KLM speelde tijdens het zogenaamde Saab-incident - een Saab-toestel van KLM was neergestort op Schiphol-Oost, net buiten de landingsbaan – rechtstreeks aan een stripboek dat hij ooit las over een van zijn striphelden: Bernard Prince. In het album ‘De verschroeide aarde’ krijgt die een SOS-bericht over een eiland in de buurt dat wordt geteisterd door een bosbrand. Voor Prince het sein om in actie te komen. Hij analyseert het probleem, overwint alle tegenslagen en redt een groep vluchtelingen van het eiland. Schaper: ‘Dit album, uitgekomen toen ik zestien was, maakt destijds diepe indruk op mij.’
Tijdens het Saab-incident - Schaper is dan 36 jaar oud - is hij de Bernard Prince van de KLM. Als hij hoort van het ongeluk, wordt hem verzekerd dat hij niet naar kantoor hoeft te komen. Hij gaat toch, neemt de leiding over van het crisiscentrum en is twee weken lang, ‘als in een roes’, het middelpunt van de operatie. ‘De leider in mij nam het initiatief en liep naar het centrum van de ruimte. De rest ging als vanzelf.’ Zijn collega’s ervoeren zijn optreden als ‘geboren leiderschap’. ‘Maar’, schrijft Schaper, ‘ík was het niet geweest. Het was mijn innerlijke Bernard Prince, die een mayday had ontvangen.’
Zijn carrière op het hoofdkantoor van de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij legt hij langs de meetlat van de avonturen van jeugdheld prins Vaillant. En zijn aanpak als adviseur van een conflict tussen twee groeperingen binnen het bedrijf van een klant blijkt grote overeenkomsten te vertonen met wat Lucky Luke doet in het album ‘Naijver in painful Gulch’.
Het lijkt allemaal wat gezocht, en hier en daar is Schaper in zijn ijver om overeenkomsten te vinden tussen zijn eigen leven en zijn stripboeken, zeker iets te ver gegaan (bijvoorbeeld als hij een trip naar New York, aan het eind van een jaar wonen en werken in de VS, probeert te verklaren uit het feit dat striphelden als Kuifje, Buck Danny, Bernard Prince en Spiderman daar ook waren). Maar het levert ook mooie beelden en doorkijkjes in de menselijke geest op (‘hoogmoed komt niet voort uit leiderschap, het is waar leiderschap uit voortkomt’) en al vertellend laat Schaper fijntjes zien dat al die stripverhalen van hem niet zoveel afwijken van het gemiddelde managementboek.
Wat volgt, is een serie portretten van wereldleiders - van Sarkozy en Obama tot Bush, maar ook Mao en Adolf Hitler - die hij allemaal aan de hand van hun avatars, de beelden die door hun spiegelneuronen in het onbewuste brein zijn vastgezet, probeert te ontleden. Het levert interessante verhalen op waarin Obama niet alleen aan zijn vader en Martin Luther King maar ook aan Spiderman schatplichtig blijkt. En waarin hij Adolf Hitlers inspiratiebronnen (onder andere Old Shatterhand, Djengis Khan!) bloot legt.
Is dat alles? Nee. Want tot nu toe is geen recht gedaan aan de prachtige rol die het beeld speelt in dit boek. Niet alleen de striptekeningen maar ook foto’s, boekcovers en oud plaatmateriaal, illustreren vaak op briljante wijze wat Schaper ons wil laten zien. Dat is op zich niet vreemd. Dit boek gaat over beelden. En beelden brengen een boodschap vaak veel simpeler en directer over dan een stuk tekst. Maar de manier waarop Schaper ze heeft weten te gebruiken is zonder meer verhelderend, vaak humoristisch en bijna altijd effectief, en verraadt dat hij al jaren met deze bril op door kranten, boeken en bladen ploegt. Op zoek naar materiaal om zijn ideeën te illustreren.
Wetenschap zouden we dit boek niet willen noemen. Want een stelling wordt hier geponeerd noch verdedigd, en de bewijsvoering is hier en daar erg dun. Maar mooi is het wel, origineel ook en af en toe zeer verrassend.
Kortom: een aanrader die helaas ontbreekt op de shortlist voor het Managementboek van het Jaar.
