Op mijn verbaasde vraag wat er bedoeld werd en waarom dat grappig was, legde een van de oudere aanwezigen het uit. Sasja is de broer van de president en die krijgt graag cadeautjes. En als je die geeft, dan lopen alle processen gewoon soepeler en sneller.
Natuurlijk denken wij in veel gevallen bij omkoping en zwart geld aan dat soort taferelen. En natuurlijk is dat niet ethisch. Dat begrijpt iedereen. Ook de Oost-Europeaan. Maar ja, wat kun je er tegen doen?
Afgelopen week had ik een discussie met een Amsterdamse school waar een werkstuk moest worden ingeleverd. Eerst via een anti-plagiaat systeem elektronisch en voor het gemak middels een e-mail aan de docent. Maar om het plaatje rond te krijgen moest het zelfde (meer dan 100 pagina’s) tellende stuk ook in hardcopy ingeleverd worden. Dat daarmee archiefsystemen uitpuilen, printers overuren draaien, papier, inkt, tijd en ruimte worden verspild is niet van belang. Er moet immers een bewijsbaar paper-trail zijn voor de beslissingen van de docent. Iedereen begrijpt dat dit verspilling is. Natuurlijk is dat niet ethisch. Dat begrijpt iedereen. Ook de Nederlandse manager van de school. Maar ja, wat kun je er tegen doen?
Is die Oost-Europeaan een slecht mens? En die Nederlandse manager? Is het alleen maar bureaucratie? Of is er meer aan de hand? Waar ligt eigenlijk de grens? Precies daar gaat de discussie over ethiek over. Dit boek behandelt deze thema’s op een aansprekende en leuke manier. Kaptein zoekt verklaringen m.b.v. de moderne psychologie.
Een boeiend voorbeeld is daarbij de door Kaptein aangehaalde weerstandstheorie van Jack Brehm. Deze stelt dat mensen het niet waarderen wanneer hun vrijheid om te doen en te laten wat ze willen, wordt bedreigd. Beperking roept weerstand op. Hoe meer mensen zelf menen te kunnen bepalen wat juist is, hoe groter de weerstand tegen de beperking van de vrijheid. Als roken niet mag gaan mensen juist roken om hun beperkte keuzevrijheid te herstellen. Als iemand dus een regel maakt; ‘op papier inleveren’, gaat mijn beperking van vrijheid omhoog omdat ik ook meen dat het ‘juister’ is als het werk niet op papier wordt ingeleverd. Mijn protest wordt dan ook luider. Als mensen geen relatiegeschenken op het werk mogen ontvangen (de president) dan laten we ze thuis bezorgen (bij ‘Sasja’). Regels zijn dus handig maar ze ‘maken ook vlegels’. Kaptein betoogt dan verder in zijn boek dat we wellicht beter moeten nadenken over die regels.
Hij introduceert in het boek het onbestaande woord tjellen. Feitelijk een fonetische afleiding van het Engelse werkwoord ‘to challenge’. Het bevragen, uitdagen, van een zaak, een persoon of situatie. Door zaken open te maken en constructief en kritisch te bekijken. Juist om te voorkomen dat we achter elkaar aan blijven lopen in situaties waarin we uiteindelijk niet meer terug kunnen.
Iemand in mijn omgeving mag in een internationaal bedrijf soms onderzoek doen naar fraude en na zijn oprechte vraag aan een overzeese fraudeur wat de reden was dat ze er mee door bleef gaan hoewel ook zij kon weten dat ze tegen de lamp zou lopen, antwoordde ze dat ze zo bang was dat het ontdekt zou worden en zo bang voor het onbekende daarna, dat ze niet durfde stoppen. En nu, vroeg hij, nu je bent betrapt, hoe is het nu? Het valt eigenlijk wel mee, stelde ze, het was veel minder eng dan ze vooraf had gedacht. Wellicht was ze minder ver gegaan als iemand haar eerder oprecht had ‘getjellt’. En nuchter de consequenties had verteld.
Wanneer ga jij beginnen met tjellen? Het boek zit in de koffer voor de training; Oost-Europa kan ook wel wat tjellers gebruiken.
