Al vanaf het begin van de jaren negentig reist Polman de humanitaire hulptroepen achterna om te zien wat zij daadwerkelijk doen in oorlogsgebieden en de door rampen geteisterde landstreken. Zij is een onafhankelijke journaliste, dat is belangrijk te vermelden, en krijgt geen steun televisiezenders, kranten of persbureaus die mooie plaatjes willen of - en erger - hulporganisaties die dat ook willen. Polman gaat op stap, observeert de vluchtelingenkampen, spreekt met hulpverleners, schuift aan tafel bij de charitasbobo’s, interviewt warlords en rebellenleiders en pluist officiële rapporten uit.
Haar conclusie::‘Rond humanitaire hulp is een ware industrie ontstaan, van karavanen van organisaties die meereizen met de geldstromen en (…) concurreren om een zo groot mogelijk deel van de miljarden. Voor strijdende partijen zijn het geld en de hulpgoederen van de humanitaire hulporganisaties ook business. Hulp is een vast ingrediënt van oorlogsstrategieën geworden. (…) De humanitairen schermen intussen met hun rodekruisregels, hoe vaak die ook met voeten getreden worden (…). Voor misbruik van de hulpverlening aanvaarden de NGO’s en INGO’s (internationale NGO’s JS) geen verantwoordelijkheid.’
Beeldend beschrijft zij hoe de goede intenties van de hulpverlening perverse effecten tot gevolg hebben. Halverwege de jaren negentig zaten er in Goma aan de Zaïrese kant driekwart miljoen vluchtelingen: Hutu’s gevlucht voor de Tutsi’s die een einde aan de genocide door de Hutu’s hadden gemaakt. De halve westerse wereld dacht door de meelijwekkende journalistiek dat zij naar slachtoffers keken, in feite waren het de plegers. Tussen de vluchtelingen bevonden zich milities en de gehele leiding van de Hutu’s. Vele goederen, wapens en deviezen namen zij met zich mee. Desondanks wisten zij de kaart van het slachtofferschap te spelen met als doel aan te sterken en zich te hergroeperen. Met dank aan het Rode Kruis, Artsen zonder Grenzen en vele andere hulporganisaties.
Polman probeert aan te tonen dat er niet zoiets bestaat als neutrale hulp. Hulpverleners zijn hoewel onvrijwillig toch altijd in burgeroorlogen partij. Met hun hulp verminderen zij niet het lijden maar vergroten deze ook dikwijls. Dit contraproductieve effect van hulp is niet iets van deze tijd. Al in de negentiende eeuw kruisten Henri Dunant en Florence Nightingale hierover knorrig de degens. Beide hadden humanitaire hulp geboden in oorlogstijd. Dunant koos voor de neutraliteit: iedereen ongeacht partij dient geholpen te worden. Dit zou het neutraliteitsprincipe van het Rode Kruis worden. Nightingale, wijzer en cynischer, vond de opvattingen van Dunant maar belachelijk. Je zou er de oorlog er alleen maar mee verlengen. Niet voor niets begint Polman’s boek met dit debat tussen de twee pioniers van de moderne humanitaire hulpverlening. Een vondst die haar boek een grotere continuïteit geeft.
Veel aandacht besteedt zij aan de rol die journalisten spelen in het mediacircus van de humanitaire hulpverlening. Heel wat journalisten vliegen even in om een vluchtelingenkamp te bezoeken, wat afgehakte armpjes te filmen om zo het brede publiek week te krijgen en missen daarmee het vileine spel dat de partijen achter de schermen spelen. Of ze zijn ‘embedded’ bij hulporganisaties, die voor van alles en nog wat zorgen, mits zij maar free publicity krijgen. Vooral de geamputeerde kinderen in Sierra Leone waren populair om meelij op te wekken. ‘Klapstuk van alle rondleidingen (door het kamp met verminkte mensen - JS) tussen de hutten was steevast het meiske dat pas drie maanden oud was toen rebellen haar armpje afhakten. Voor iedere buitenlandse bezoeker rolde de moeder het mouwtje van haar dochter omhoog. Als een professioneel kindsterretje poseerde de peuter dan, het blote stompje vooruit gestoken, het snoetje op intens verdrietig’, aldus Polman.
In de humanitaire gebieden ontstaat een cultus van het slachtoffer en is de hulp de vette buit die met slachtoffergedrag moet worden binnengehaald. Het is een folie à deux, omdat de hulporganisaties er ook alle belang bij hebben om zoveel mogelijk contracten binnen te halen. Elke manager en organisatieadviseur weet dat een organisatie altijd naar continuïteit streeft. Met Polman kunnen we hieraan toevoegen: desnoods letterlijk over lijken.
Ik heb toch ondanks de gitzwarte inhoud van dit boek ook geregeld gelachen. Polman is een meester in de bittere humor. Zo besteedt zij een hoofdstuk aan de Mongo’s (‘my own NGO’). Ad hoc organisaties van burgers die met een vrachtauto vol knuffels of tweedehands kleding naar een rampgebied vertrekken. Vaak liggen de kleren na aflevering weggegooid aan de kant van de weg. Polman: ‘Slachtoffers in tropische rampgebieden kregen van ijverige mongo’s hulpmiddelen tegen bevriezingsverschijnselen cadeau en hongerende Somaliërs ontvingen laxeermiddelen, afvalkuren, anti-verstoppingsmiddelen en elektrische dekens.’ Dodelijk. Na dit boek kun je niet anders meer dan meewarig kijken als er weer eens groepje burgers uit noem-een-dwarsstraat Appelscha tweedehands knuffels inzamelen om naar de Oekraïne te sturen.
Inmiddels komen de eerste discussies los. De verdediging van NGO’s is voorspelbaar. Polman wordt geprezen voor haar provocaties en haar ijver een discussie op gang te brengen, maar gekapitteld voor haar overdrijvingen en aangezette en selectieve casestudies. Ze zou een onderscheid moeten maken tussen NGO’s die het wel goed doen en niet. Impliciet zeggen haar critici dat haar analyses vooral voor andere NGO’s en MONGO’s gelden en niet voor de hunne. Het zou jammer zijn als de discussie blijft steken in dit soort commentaren. Je weet wat er dan gebeurt. Niet veel.
Is er dan niets af te dingen op haar boek? Wat mij betreft niet veel. Ik kan niet controleren of haar bronnen juist zijn gekozen en goed geïnterpreteerd of haar observaties realistisch zijn: ik was er niet bij. Hopelijk staan er jonge, onafhankelijke journalisten in de startblokken om ook op pad te gaan er haar bevindingen te bevestigen of te weerleggen. Dit werk verdient serieuze onafhankelijke weerlegging. Of bevestiging.
De crisiskaravaan is een boek dat het verdient genomineerd te worden voor het managementboek voor het jaar 2008. Het brengt een miljardenindustrie in kaart en beschrijft op indringende wijze het opportunistische gedrag van alle stakeholders. Managers en adviseurs die willen leren hoe goede intenties rampen kunnen veroorzaken, hoe foute incentives problemen in stand houden, hoe corruptie en strijkstokken werken, kunnen niet om dit boek heen. Ik zie niet in waarom boeken over de financiële branche, de retail-tak of de auto-industrie wel des managers zouden zijn en een sublieme studie over de humanitaire bedrijfstak, waar ook miljarden in omgaan, niet.
Polman bedrijft onafhankelijke onderzoeksjournalistiek: reist, leest, interviewt en observeert. Er is behoefte aan meer onderzoekers die op deze wijze waarnemen en constateren. Haar stijl is levendig, direct, boeiend en beschouwend. Ik zou zeggen: koop dat boek, kluister je in een hoek, huiver en raak in verwarring.
Moet je nog iets geven aan Artsen zonder Grenzen, het Rode Kruis, Oxfam enzovoort, en krijg je bloed aan je handen of weiger je te doneren. That’s the question. Helaas…..
Over Joep Schrijvers
Joep Schrijvers doet onderzoek naar westerse advies- en lesboeken voor vorsten, bestuurders en managers van Homerus tot Covey. Hij is schrijver van succesvolle, kritische boeken en artikelen over management, mens en maatschappij.
