De overheid heet al decennialang 'te groot' te zijn. Er is te veel overheid en daarom moet de overheid kleiner. Minder ambtenaren en natuurlijk ook minder taken. Daarom lopen er al decennia grote afslankprogramma’s die de overheid weer lean and mean, weer fit moeten maken.

Om de overheid mean en lean te maken, is er in de loop der jaren bijvoorbeeld veel geprivatiseerd. Taken die voorheen belegd waren bij overheidsorganisaties worden nu door marktpartijen gedaan. Busbedrijven en energiebedrijven zijn daar voorbeelden van. Het kan ook wat minder radicaal. Overheidsbedrijven voeren dan taken uit, op het eerste gezicht comfortabel ver verwijderd van het politieke centrum. Denk hierbij bijvoorbeeld aan onderwijsinstellingen, de Nederlandse Spoorwegen en ProRail.

De bedoeling ligt voor de hand. Door taken op afstand te plaatsen is de overheid, met name de politiek, voor veel niet langer meer verantwoordelijk. Maar is de overheid nu echt ontlast door deze veranderingen? In theorie misschien wel. De minister is formeel niet verantwoordelijk voor het feit dat een leerling ten onrechte zakt en ook niet voor een vertraagde trein. Maar formeel mag dat dan het geval zijn, in de politiek-bestuurlijke praktijk ligt dat toch genuanceerder. Want media en de Tweede Kamer zullen vragen stellen aan de minister over elk onderwerp waarover ze iets willen vragen. Het feit of de minister er wel of niet over gaat, doet er dan niet toe. Zelfs al heeft de Kamer ooit ingestemd met het op afstand zetten van een taak, dezelfde Kamer zal een vraag stellen als een Kamerlid daar behoefte aan heeft. De afslankprogramma’s hebben dus de politieke druk niet weggenomen. De vragen blijven komen en de minister moet antwoorden. Ook al gaat de minister er niet meer over.

Komt dit als een verrassing? Niet echt natuurlijk. Kamerleden konden en kunnen ministers altijd al vragen stellen over alles wat zij de moeite waard vinden. Als een Kamerlid de minister iets wil vragen over een natuurramp, dan wordt de minister geacht daarop antwoord te geven en de Kamer maakt dan bij meerderheid uit of dat antwoord bevredigend is. Kamerleden kunnen desgewenst een minister vragen stellen over een wantoestand in een ver buitenland. Hoe ver en onbereikbaar ook voor de minister, hij moet een verstandig antwoord geven.

Dit fenomeen van de blijvende verantwoordelijkheid geldt niet alleen in de politiek, maar ook elders. Een raad van commissarissen kan zijn raad van bestuur decharge verlenen over het in het afgelopen jaar gevoerde bestuur. Maar dezelfde raad van bestuur zal zich altijd maar weer moeten verantwoorden over het gevoerde bestuur. Of neem ouders met hun kinderen. Ouders zullen in zekere zin altijd verantwoordelijk blijven voor wat hun kinderen doen, hoe volwassen deze ook zijn.

Kortom, verantwoordelijk blijf je. En het helder scheiden van verantwoordelijkheden doet daar niets aan af. Hoe het ook is georganiseerd, welke afspraken er ook zijn gemaakt, een eenvoudige vraag verplicht tot antwoord. We blijven dus gemeenschappelijk verantwoordelijk. De kunst wordt dan om processen zo vorm te geven dat al die verantwoordelijke partijen gezamenlijk die verantwoordelijkheid waarmaken. De Eagles zingen het al zo kernachtig in hun klassieker Hotel California: ‘You can check-out any time you like, but you can never leave’.

Do’s & Don’ts

Do’s:

- Gedeelde verantwoordelijkheid in plaats van het almaar scheiden van verantwoordelijkheden, kan een interessante optie zijn.

- Probeer bescheiden procesmatige interventies in plaats van grote organisatorische veranderingen.

Don’ts:

- Reken je niet rijk aan de vermeende baten van radicale organisatorische veranderingen. Veel problemen zullen toch blijven bestaan.

- Denk niet te snel dat een helder afscheid (reorganisatie, echtscheiding, taakoverdracht, management-buy-out) betekent dat je geen aandacht meer hoeft te geven. Je blijft nog lang aanspreekpunt.