‘Samenwerking vereist oefening’

Waarom een boek over samenwerking?
Omdat de werkvloer steeds minder coöperatief wordt. Informele en persoonlijke vormen van samenwerking maken meer en meer plaats voor gestandaardiseerde en inflexibele samenwerkingsverbanden. Het bedrijfsleven wordt op die manier bepaald door transacties voor de korte termijn, waarbij werknemers enkel worden ingehuurd voor specifieke klussen.

Waar komt dat door?
Enerzijds komt dat omdat we in een tijd van enorme veranderingen leven. De IT-revolutie zet het hele bedrijfsleven op losse schroeven. Daarnaast worden ondernemingen steeds groter en globaler, en dat gaat ten koste van het lokale aspect. Wat dat betreft is deze periode te vergelijken met de onzekerheid van de Reformatie en de wetenschappelijke revolutie, waarin we als maatschappij ook een hele nieuwe manier van samenwerken moesten ontdekken.

De conventionele gedachte is dat virtuele netwerken samenwerking juist makkelijker maken.
Ik denk dat dat een misvatting is. Het internet wordt momenteel toch vooral gebruikt als een advertentie-service waarin bedrijven proberen hun product of dienst aan een zo groot mogelijk publiek te presenteren. Ik denk dat we de technologie nog niet echt onder de knie hebben. Vraag een zoekmachine hoe je de kwaliteitsstandaard van een product kunt verbeteren en je krijgt zeventienduizend antwoorden. Wat moet je daarmee?

Moeten we virtuele contacten inwisselen voor persoonlijk contact?
Niet per se. Het is niet dat samenwerking niet mogelijk is zonder fysieke nabijheid. Kijk naar de telefoon, daarmee kun je prima samenwerken. Waarom zou dat niet gelden voor online contacten? Het probleem is niet zozeer de machine, alswel de manier waarop die geprogrammeerd is. Daar moeten we ons de komende tijd op bezinnen.

Kan het bedrijfsleven daar een voortrekkersrol in spelen?
Alleen als het zich een fundamenteel nieuwe kijk op de werkvloer eigen kan maken. Maar dat is zeer de vraag. Een van de grote illusies van onze tijd is dat grote ondernemingen innovatief zijn. Ik denk dat topbestuurders hopeloos en extreem conservatief zijn als het gaat om zelfkritiek. Dus ik betwijfel of bedrijven in staat zijn om samenwerking op een zinvolle manier te herdefiniëren. Ik denk eerder dat ze ertoe gedwongen zullen moeten worden.

Dat klinkt nogal negatief.
Ik zeg dit ook als een schaamteloze linkse rakker, haha. Het belangrijkste kritiekpunt in mijn boek is dat het neo-liberale systeem geen duurzame manier is om een economie te runnen. Deze vorm van kapitalisme levert weliswaar bakken met geld op voor een kleine elite, maar is enorm onproductief. Het ontneemt mensen de vaardigheden voor constructieve en gecompliceerde vormen van samenwerking.

In de top van het bedrijfsleven wordt toch prima samengewerkt?
Klopt, maar op een manier die zich uit in samenzwering. Dat is een vorm van manipulatie zonder transparantie, iets wat corrupte mensen doen. Dan heb ik het trouwens vooral over de Angelsaksische wereld. In Nederland hebben jullie ondanks alles nog steeds een vorm van sociaal kapitalisme, wat ik heel bewonderenswaardig vind.

Hebben we het hier over een sociaal probleem?
Het is in ieder geval niet een genetisch probleem. Mensen zijn van nature geneigd tot samenwerking. Soms wordt dat inderdaad ondermijnd door de sociale context, maar soms is er ook sprake van een gebrek aan training. Samenwerking is niet zozeer een kwestie van ethiek, in de zin dat je aardig moet zijn. Je moet er vaardigheden voor ontwikkelen, zoals het vermogen om te luisteren en hoe je je dient te gedragen ten opzichte van andere mensen. De meeste mensen leren die vaardigheden bij wijze van spreken al als peuters in de zandbak. Maar dat vergt blijvende oefening, ook later in het leven.

Daar bestaan in het bedrijfsleven toch trainingsprogramma's voor?
Klopt, en sommige daarvan zijn uitstekend, met name in de technologiesector. Kijk naar een bedrijf als Apple, dat voor zijn succes voor een groot deel afhankelijk is van complexe informatie. Dat kan alleen met werknemers die méér zijn dan uitvoerders van een blauwdruk. Mensen worden dan ook getraind om naar elkaar te luisteren. Maar dat zijn toch de uitzonderingen die de regel bevestigen. De meeste managementopleidingen zijn bijvoorbeeld een lachertje. Het enige dat zij studenten leren is hoe ze hun baas kunnen laten zien dat ze zich coöperatief opstellen en hoe ze zich kunnen indekken als dingen misgaan. Handjes schudden met de juiste mensen, ze recht in de ogen kijken, ik noem het een vorm van theater. Met samenwerking heeft het in ieder geval niets te maken.

Hoe kunnen individuele managers bijdragen aan een betere samenwerking?
Als je een gecompliceerd probleem hebt dat alleen maar kan worden opgelost door een uitgebreide vorm van samenwerking, moet je mensen de vrijheid geven om er echt een puinhoop van te maken. Dat betekent dat je een omgeving moet creëren waarin werknemers kunnen experimenteren en zelfs kunnen falen, en dat je de verleiding weerstaat om uitkomsten te forceren of mensen te straffen die de verkeerde richting inslaan. Mensen die onder druk staan hebben vaak niet de tijd om de complexiteit van het probleem te doorgronden en nemen daardoor overhaaste beslissingen. Dat zie je in het onderwijs of de zorg, maar dat geldt net zo goed voor het bedrijfsleven.

Is dit iets dat voldoende managers op termijn zullen leren?
Ik hoop het. Ik zie de toekomst niet helemaal somber in. Ik denk dat in sommige landen de voorwaarden voor een betere samenwerking wel degelijk aanwezig zijn, zowel op het economische als op het politieke vlak. Ik ben net terug van een reis door Zuid-Amerika, en je ziet bij de jongere generatie een duidelijke behoefte aan bedrijven die zich niet laten leiden door neo-liberale waarden, en in plaats daarvan juist op de mens zijn gericht. Maar ik ben een pessimist als het gaat om het kapitalistische systeem in de angelsaksische wereld. Ondernemingen die sociaal kapitaal vernietigen zijn naar mijn mening niet in staat om deze crisis uit zichzelf te boven te komen.